منطقه ما در دامنه جنوبی رشته کوه‌های البرز قرار گرفته و ناحیه نیمه کوهستانی شمال تهران را شامل می‌شود. مرزهای این منطقه از شمال به ارتفاعات 1800 متری دامنه جنوبی رشته کوه البرز، از جنوب به بزرگراه شهید چمران حدفاصل دوراهی هتل آزادی و بزرگراه مدرس و پل آیت‌الله صدر و اتوبان شهید بابایی، از غرب به اراضی رودخانه درکه و از شرق نیز به خیابان استخر محدود می‌شود.
منطقه یک10 ناحیه و 26 محله شهری دارد. مساحت منطقه 46 کیلومترمربع است اما چون منطقه ما در گوشه شمال و شمال شرقی پایتخت جا خوش کرده است حریمی هم دارد حاشیه‌ای که از متن بزرگ‌تر است و حدود 163 کیلومترمربع می‌شود.
منطقه یک، یعنی بخش بزرگی از شمیران معروف با رودبار قصرانش خود روزگاری نه چندان دور حریم تهران بود حالا خودش تهرانی است که حریم هم دارد. حریمی کوهستانی با باغ‌های فراوان، رودخانه، دره‌ها و مسیل‌ها و 2گسل مهم با سابقه رانش. اینها همه یعنی حریم منطقه یک در اداره تهران کاملاً یک موضوع اساسی است.
حریم منطقه یک به جهات مختلف مزیت‌های زیادی را برای موقعیت شهری تهران و شهروندان آن در خود دارد. مراکز گردشگری این منطقه نظیر دربند، درکه، توچال، کلکچال، اوین درکه را در حریم منطقه می‌توان مزیت‌های تفریحی و گردشگری منطقه دانست که از حدود صد سال قبل تاکنون محل جذب گردشگر بوده است.
حریم شمالی منطقه یعنی دامنه رشته کوه‌های البرز و موقعیت ممتاز محل در برخورداری از این ارتفاعات، امکان افزایش جذابیت‌ها و تسهیلات و توسعه ورزش‌هایی مرتبط با کوه چون سنگ‌نوردی، پرواز با کایت، اسکی روی چمن و برف، ایجاد امکانات رفاهی و ورزشی، سرگرمی‌های علمی و آموزشی همچون سنگ‌شناسی، گیاه‌شناسی، حشره‌شناسی و همچنین سرمایه‌گذاری‌های اساسی در قالب هتل‌های کوهستانی و پارک‌های کوهستانی تأثیرگذار بوده است.
این سو و آن سوی مرزهای منطقه یک
اما نزدیکی حریم شمال شرقی منطقه با بافت روستایی و سنتی‌اش یه یکی از مدرن‌ترین و گران‌ترین مناطق تهران از نظر بافت اجتماعی به نوعی ناهمگونی نیز دامن زده است. مرتضی ولدخانی،کارشناس علوم اجتماعی و پژوهشگر هم‌محلی در حوزه جامعه شهری که کتابی با موضوع ناهمگونی‌های اجتماعی در تهران در دست تألیف دارد در این‌باره معتقد است:
«منطقه یک با وسعت حدود 34 کیلومترمربع، در شمالی‌ترین نقطه تهران بافت جمعیتی ویژه و متفاوت با دیگر مناطق دارد به گونه‌ای که صاحبان مکنت مالی و مقامات سیاسی و اجتماعی و بسیاری از سفارتخانه‌ها و نمایندگی‌های دولت‌های خارجی و درپی آن دستگاه‌های حفاظتی و امنیتی در آن ساکن هستند،
ضمن آن که معابر کوچه باغی و روستایی شمیران امثال اوین، درکه، ولنجک کهنه، گلاب دره، سنگ دوقلو، امامزاده قاسم، تپه آبک، جماران، ده نیاوران، رحمان آباد، جمال آباد، حصار بوعلی، خانسفید، کاشانک، سیمین قلعه، دارآباد، باغ لارک، قاسم آباد و قیطریه نیز ساکنان ویژه خود را دارند و تنوع و پیچیدگی خاص فرهنگی و اجتماعی را در منطقه به وجود آورده است.
از سوی دیگر این منطقه به لحاظ طراحی شهری دارای بافتی روستایی است و می‌توان آن را باغ شهر نامید. شمیرانات که در دامنه کوهپایه‌های البرز جنوبی واقع است به دلیل نیمه‌کوهستانی بودن و ساختاری ویژه که آمیزه‌ای از شهرسازی مدرن و سنتی است، اگرچه عرصه مشکلات بیشتری در فعالیت‌های عمرانی است اما به عنوان ساختگاهی قدیمی، با اهمیت و دارای ویژگی‌های آب و هوایی، زمینه و اقتضای کارهای عمرانی بیشتری را داشته و دارد.
ناگفته پیداست که منطقه یک، به دلیل جذابیت‌های گوناگون، در سال‌های اخیر آماج ساخت و سازهای فراوان بوده و هجوم سرمایه‌گذاران عمده بخش ساختمان به این منطقه، مشکلات فراوانی را برای ساکنان قدیمی شمیران از یک سو و متولیان شهرداری از سوی دیگر به بارآورده است.
از آنجا که بازده سرمایه‌گذاران بخش ساخت و ساز در این منطقه به مراتب بیشتر و بالاتر بوده رویکرد آنان به منطقه یک روندی جدی و بیشتر از حدود متعارف داشته است.»او سپس توضیح می‌دهد: «بافت قدیمی شمیران چنان در طول 40 سال از حریم تهران به پیکره شهر الحاق شد که روابط اجتماعی مردم نتوانست با این تغییر هماهنگ شود و حالا اهالی بومی و قدیمی شهر بیشتر به لحاظ اجتماعی با حاشیه‌های منطقه احساس پیوند می‌کنند و پای صحبت هر کدام که می‌نشینی دل در گرو شمیرانی دارند که حالا مثلاً در خط مرزی پس قلعه و درکه جریان دارد.»
درخت‌ها مرز طبیعی منطقه خواهند شد
احمدی بافنده، شهردار منطقه یک نیز چندی پیش به این موضوع اشاره کرده و گفته بود: «ما نسبت به دیگر مناطق گران‌ترین حریم را داریم و تقریباً گران‌ترین زمین‌ها متعلق به این منطقه است که البته بالاترین درصد سکونت را دارد که این موضوع به فرسوده شدن محل می‌انجامد.»
یکی از مشکلات در حریم منطقه ساخت و سازهای غیرمجاز است که باعث شده تا دیگر نتوان برای منطقه حریمی متصور بود. اگر چه دامنه‌های رشته کوه توچال در شمال تهران در طرح جامع تهران تصویب شده به سال 1349، از تراز 1800 متر به بالا جزو حریم شهر به حساب آمده و هرگونه ساخت‌وساز در آن ممنوع اعلام شده است.
این خط فرضی، در منطقه دربند تقریباً از میدان سربند و در شمال‌شرق منطقه از دارآباد و دامنه‌های سوهانک می‌گذرد. با وجود آنکه مصوبه طرح جامع لغو نشده، اما در تمام نقاط یاد شده، در بالای خط 1800 متر ساخت‌وسازهای گسترده انجام شده است. شهرداری منطقه مهم‌ترین نقش را در صیانت از مرزهای منطقه بر عهده دارد.
محمد احمدی بافنده، شهردار منطقه احداث کمربند سبز در ارتفاعات را به عنوان ریه‌های شهر تهران و ایجاد حریم برای ساخت‌وسازها مؤثر دانسته و بر توسعه پوشش گیاهی با استفاده از تکنولوژی‌های جدید کشاورزی و استفاده از تجارب کشورهای دیگر تأکید می‌کند. شهردار منطقه همچنین از تشکیل ناحیه ویژه کوهستان خبر داده و می‌گوید:
«طرح جامع شهر تهران در سال 86 تدوین و در آن حریم شهر مشخص و سازمان‌ها ملزم به رعایت آن شده‌اند که ناحیه ویژه کوهستان نیز با همین هدف تشکیل شده تا با برقراری ارتباط با مسئولان و دلسوزان و مشارکت شهروندان صیانت کوهستان را به دست گیرد.»
چرا خط‌های مرزی منطقه اهمیت دارند
کارشناسان معتقدند تعیین حریم برای شهر از چند جهت اهمیت دارد. نخست این که در هر صورت باید مرزی برای شهر وجود داشته باشد تا مدیران شهر بدانند که تا کجا و در چه محدوده‌ای باید خدمات بدهند و این مرز باید یک حریم یا خط حائل هم داشته باشد تا شهر به مناطق دیگر متصل نشود و جای نفس کشیدن داشته باشد.
دوم، همین موضوع «نفس کشیدن» است؛ وجود رشته کوه توچال در مرزهای شمالی منطقه یک به خاطر اختلاف ارتفاع با دشت تهران، گردش هوایی را سبب می‌شود که موجب تهویه شهر می‌شود. این همان پدیده‌ای است که از قدیم در تهران به «باد شمیران» معروف بوده و در ناحیه نه چندان بزرگ تهران و شمیران، یک وضعیت قشلاقی و ییلاقی را شکل داده است که در جای خود ارزش قابل‌توجه و کارکرد گردشگری کم‌نظیر دارد.
دلیل سوم این که رشته کوه توچال، تأمین‌کننده بخش قابل‌توجهی از آب شهر تهران است؛ چه از جبهه شمالی آب‌پخشان آن که سرچشمه بخش مهمی از آب رودخانه کرج است و چه با جذب آب حاصل از بارش برف و باران بر جبهه جنوبی که موجب جاری شدن چند رود کوچک و نیز تأمین آب زیرزمینی قنات‌ها و چاه‌های دیگر می‌شود.
دلیل چهارم این که یک گسل شناخته شده و طولانی که بسیار خطرناک است و در صورت رخ دادن زمین‌لرزه می‌تواند به بروز خسارت‌های مالی و جانی هنگفت منجر شود از حول‌وحوش ارتفاع هزار و 800 متر شمال تهران می‌گذرد. دلایل بالا، آن قدر روشن و قوی هستند که به نظر نمی‌رسد هیچ عقل معمولی و وجدان انسانی در درستی آنها و در نتیجه، در ضرورت جلوگیری از ساخت‌وساز در ارتفاع بالاتر از هزار و 800 متر متر شک کند.
در واقع، رعایت این حریم یک ایجاب اقلیمی است. با این حال می‌توان دلیل‌های دیگری هم اضافه‌کرد. کوه‌های منطقه یک، تنها محیطی است که در شعاع تقریبی 60 کیلومتر از مرکز شهر به صورت طبیعی باقی مانده است و به این دلیل حفظ آن، یک ارزش زیست محیطی منحصر‌به‌فرد به لحاظ ابقای حیات گیاهی و جانوری منطقه دارد.
همچنین، این محیط کوهستانی برای میلیون‌ها نفر که مجبور به زندگی در خانه‌ها و خیابان‌های تنگ و بی‌چشم‌انداز هستند، فضایی برای پیاده‌روی و برخورداری از منظرهای باز فراهم کرده است که با هیچ سرمایه‌گذاری عظیمی نمی‌توان جایگزین یا مشابهی برای آن یافت. در واقع، نماد طبیعی شهر تهران و «المان» ــ عنصر ــ بصری بی‌نظیر آن که از بسیاری جهات، قابل مقایسه با مثلاً برج آزادی یا برج میلاد نیست، قله توچال است که چون هما، بال‌های پرسعادت خود را بر فراز شهر گشوده است.
در روزهایی که ترافیک تهران فروکش می‌کند ¨مانند روزهای عید نوروز© و فضای شهر شفاف می‌شود، گذر از خیابان‌هایی مانند ولی‌عصر¨عج©، چمران، صدر و ... دیدن ستیغ و دامنه‌های برف‌پوش توچال از میان ردیف درختان خیابان، به فرد ساکن این شهر احساس غرور و رضایتی القا می‌کند که جبران‌کننده احساس عصبیت و خفت معمول است.
دکتر قالیباف از ابتدای تصدی مقام شهرداری تهران به حفظ حریم شمالی منطقه نظر داشته است. او بهمن ماه سال 1384 در مصاحبه‌ای می‌گوید: «دامنه کوه‌های البرز از هر گونه ساخت‌وساز مصون خواهد ماند و با ساخت‌وسازهای غیرمجاز در این محدوده به شدت برخورد می‌شود و شهرداری نسبت به تخریب ساخت‌وسازهای غیرمجاز اقدام خواهد کرد.»
شهرداری منطقه نیز در سال‌های اخیر نسبت به این موضوع بی‌توجه نبوده است. شهردار منطقه در این‌باره می‌گوید: «6 ناحیه شهرداری منطقه یک در حاشیه کوهستان قرار دارد که در چند ماه اخیر تلاش‌های مناسبی برای حفظ و صیانت از ارتفاعات بالای 1800 متر انجام و جلوی ساخت‌وسازهای غیرمجاز گرفته شده است.»به این ترتیب می‌توان امیدوار بود که مرزهای منطقه بعد از این از دست اندازی‌های غیرمسئولانه فرصت‌طلبان در امان باشد.
مرزنشین‌های منطقه همواره نگرانند
معمولاً مرزهای یک منطقه مرکزی شهر با منطقه‌ای دیگر چندان به چشم نمی‌آید شهر مثل یک پیکر منسجم تا مرزهای نهایی خود ادامه می‌یابد اما در مرزهای یک شهر است که پدیده حاشیه‌نشینی و نمود آسیب‌های اجتماعی یک کلانشهر خودنمایی می‌کند. مرزهای شمالی و شرقی منطقه نیز که مرزهای تهران هم محسوب می‌شوند از این قاعده مستثنا نیستند.
به نوعی که نمی‌توان بافت اجتماعی شکل گرفته در این مرزها را با نقاط مرکزی منطقه مقایسه کرد. از سوی دیگر چون حریم شهر دستکاری شده است بسیار اتفاق می‌افتد که در مرزهای پاک شده منطقه به لحاظ قانونی شهرداری مکلف به ارائه خدمات نیست اما فرمانداری یا بخشداری نیز به دلیل همجواری آن با بافت شهری از زیر بار ارائه خدمات شانه خالی می‌کند.
تجمع معتادان، اراذل و اوباش، کارگران ساختمانی که عموماً از اتباع بیگانه هستند و از کار روزانه در منطقه به حاشیه پناه می‌آورند همواره نگرانی‌هایی را از بروز یک بداخلاقی شهری به دنبال دارد که باید با تعیین مرزهای منطقه و تأمین امکانات از سوی متولیان آن سو و این سوی مرز به این نگرانی‌های اهالی منطقه به ویژه آنها که مرزنشین هستند پایان داد.
همشهری محله - 1
