در شرایطی که طی سال‌های اخیر فرش‌های بی‌کیفیت چینی، پاکستانی و هندی موفق شده اند بسیاری از بازارهای صادراتی فرش ایرانی را به چنگ آورند، هنوز بسیاری از وعده‌های دست‌اندرکاران صنعت فرش برای رفع مشکلات این صنعت محقق نشده و مسئولان با تاکید بر سهم ایران در بازارهای جهانی تلاش می‌کنند تا با انکار وضعیت نامطلوب فرش دستباف کشورمان، تداوم روند نزولی صادرات این محصول را در سایه اختلافات آماری توجیه کنند.
این در حالی است که طرح‌هایی مانند تثبیت طرح و نقش فرش ایرانی و جلوگیری از کپی‌برداری طرح‌های ایرانی از سوی کشورهای رقیب، بیمه قالیبافان، تولید مطابق با بازارهای هدف صادراتی و شناسنامه‌دار کردن فرش ایرانی هنوز یا در مراحل ابتدایی بوده و یا اینکه در حد مصاحبه‌های متعارف مطبوعاتی باقیمانده است.
با روند نزولی صنعت فرش ایران در بازارهای صادراتی طی سال‌های اخیر وعده‌های بسیاری برای بازاریابی و افزایش قدرت صادرکنندگان فرش ایرانی در بازارهای هدف مطرح شده که به‌نظر میرسد محقق‌نشدن این وعده‌ها یا ناکارآمدی سیاستگذاری‌های انجام شده در این زمینه موجب شده تا بازاریابی فرش ایرانی با موانع جدی مواجه شده و مسئولان تنها با صرف هزینه‌های بالا به ساخت برخی فیلم‌ها و پخش تیزرهای تبلیغاتی در برخی شبکه‌های ماهواره‌ای دلخوش باشند؛ تبلیغاتی که حتی به شکل واقعی قادر به معرفی و تشخیص درست از زیرمجموعه‌های صنعت فرش ایران نبوده است.
با این روند به گفته کارشناسان، فرش ایرانی همچنان در حال از دست دادن بازارهای صادراتی است؛ شرایطی که به‌نظر میرسد با بحران مالی اخیر جهانی سرنوشت بدتری را برای این هنر ایرانی رقم خواهد زد. با این وجود دست‌اندرکاران و کارشناسان صنعت فرش خواستار تشکیل کارگروه ویژه‌ای برای بررسی این موضوع توسط دولت هستند اما هنوز اقدامی در این زمینه صورت نگرفته است.
آمارهای کاهش صادرات
تازه‌ترین آمارها حاکی است که از سال 79 تاکنون روند نزولی بر صادرات فرش دستباف ایران حاکم شده به‌طوری که بر حسب آمار گمرک، صادرات فرش دستباف از 500 میلیون دلار در سال 85 به 440میلیون دلار در سال 86 رسیده که این رقم کاهش 12 درصدی را نشان می‌دهد. بر همین اساس، در 7 سال اخیر کم‌کم رقبای ایران به بازارهای دنیا نفوذ کرده و با قیمت شکنی و سرقت نقشه فرش‌های اصیل ایرانی سعی داشته تا گوی سبقت را از ایرانیان در صادرات این کالای اقتصادی- هنری بربایند و نفوذ بیشتری در بازارهای جهانی هدف صادراتی فرش دستباف یابند.
با این روند دیدگاه اخیر وزیر بازرگانی در زمینه روند نزولی صادرات فرش دستباف بیانگر رویکرد مسئولان به مشکلات این صنعت است. مسعود میر‌کاظمی می‌گوید: روند کاهش صادرات فرش دستباف طی سال‌های اخیر تداوم یافته و این موضوع تنها مختص ایران نیست. این درحالی است که سهم جهانی صادرات فرش دستباف 2 میلیارد دلار بوده که هم اکنون به یک میلیارد دلار کاهش یافته است. در همین حال، سهم صادرات فرش دستباف در برنامه نخست توسعه 5/4میلیارد دلار بوده که در برنامه دوم توسعه به 7 / 2 میلیارد دلار کاهش یافته است.
با این وجود هنوز هم فرش ایرانی به بیش از 100 کشور دنیا صادر می‌شود و بیشترین حجم صادرات به کشورهای آمریکا، آلمان، ایتالیا، فرانسه و سوئیس تعلق دارد؛ همان کشورهایی که این روزها با بحران مالی دست و پنجه نرم می‌کنند که این خود تهدیدی برای ایران است، چراکه حدود 45 درصد صادرات فرش دستباف ایران تنها به 2 کشور آمریکا و آلمان صورت می‌گیرد.
افزایش بحران
با شروع بحران‌های مالی در دنیا به‌نظر میرسد که کمتر کالای لوکسی در دنیا بتواند دوام زیادی در بازار داشته باشد، گرچه کارشناسان معتقدند که فرش دستباف ایرانی از مشخص نبودن هویت ایرانی در برابر فرش‌های جعلی رقبای خود رنج می‌برد و شاید یکی از عوامل عقب افتادگی صادرات فرش اعلای ایرانی نداشتن برند مشخصی از فرش‌های ایرانی در بازارهای صادراتی دنیاست.
یک کارشناس صنعت فرش دستباف ایران در این رابطه به مهر می‌گوید: با توجه به بروز بحران‌های مالی در دنیا و به تبع آن تحت‌تأثیر قرار گرفتن صادرات کالاهای سنتی و لوکس نظیر فرش دستباف ایران به‌نظر میرسد که دولت باید هرچه سریعتر کارگروه ویژه‌ای را در این رابطه تشکیل دهد تا بتوان به بررسی راهکارها پیش از پررنگ شدن آنها پرداخت.
کاظم شفقی، افزود: البته نباید فراموش کرد که نگاه رقبای ایران به فرش یک نگاه اقتصادی است، اما فرش‌های عرضه شده ایرانی در بازارهای دنیا به شدت زیبا، هنری، تاثیرگذار و ظریف است، از سوی دیگر، تک بافت، بسیار گران و غیرقابل خرید و فروش برای جامعه آماری وسیعی از مردم دنیاست و خلاصه اینکه ویژگی‌های اقتصادی که مستلزم عرضه محصول در بازارهای داخلی و خارجی است، کمتر در آن به چشم می‌‌آید.
وی می‌گوید: به‌نظر میرسد قدرت گرفتن رقبا نیز توجه به همین نکات باشد، اما نکته دیگری که نباید از ذهن دور داشت این است که عمده بافندگان اصیل ایرانی طی سال‌های گذشته کمتر نوآوری در بازاریابی، تنوع محصولات، برخورد با مشتری و تعادل در قیمت‌ها را رعایت کرده‌اند و اگر شهرت و ویژگی‌های منحصر به‌فرد هنری فرش ایران که چکیده تاریخ و هنر کهن این سرزمین است، به‌عنوان کاتالیزور و عامل کمکی وجود نداشته باشد، این فعالان قطعا جایی در بازار جهانی فرش دستباف نداشتند و به آسانی حذف می‌‌شدند.
البته این هشداری برای عاملان صادرات فرش دستباف ایرانی است تا برای بقای خود در بازارهای جهانی طی سال‌های آتی چاره‌ای بیندیشند.
به اعتقاد شفقی، اگرچه هیچ کشوری قادر به رقابت با فرش ایرانی به لحاظ هنری و سابقه‌ای که دارد، نیست اما به‌نظر میرسد دستیابی به جایگاه واقعی این هنر- صنعت ایرانی در دنیا مستلزم ارتقای بیش از پیش توانمندی‌ها و معرفی دوباره فرش دستباف در بازارهای جهانی باشد. به عبارتی فرش دستباف ایران برای خروج از رکود فعلی نیازمند تحولی درونی و برونی است.
این در حالی است که رئیس مرکز ملی فرش ایران در این زمینه می‌گوید: ممکن است بحران مالی دنیا روی استفاده از فرش دستباف تغییراتی ایجاد کند، اما با ارائه راهکارهای مناسب و تولیدات متنوع باید مانع از بروز چنین افتی شد، این درحالی است که هماهنگی در تغییر نیازهای بازار مصرف فرش دستباف نیازمند استفاده از خلاقیت‌ها و ابتکارات خاص در این حوزه برای حفظ سهم نخست ایران در این عرصه در جهان و ماندگاری در این بازارهاست.
مرتضی فرجی، می‌افزاید: بسترسازی برای بازاریابی فرش دستباف، تبلیغات مناسب با رویکرد برندسازی، آشناسازی تولیدکنندگان به خواست و نیاز بازارهای جهانی و اعزام طراحان و تولیدکنندگان به کشورهای بازار هدف، افزایش جوایز صادراتی از ۳ درصد به ۵ درصد و ایجاد کارگاه‌های متمرکز و غیر‌متمرکز به‌منظور بهبود تولید و گرایش به سمت
سفارش پذیری ازجمله اقداماتی است که توسط این مرکز انجام شده است.
وی می‌افزاید: همچنین راه‌اندازی خانه فرش در استان‌هایی نظیر آذربایجان شرقی، خراسان‌رضوی و اصفهان با هدف ایجاد یک زنجیره تولید متشکل از طراحان، نقاشان، رفوکاران، صادرکنندگان، تولیدکنندگان مواداولیه، رنگرزان و... که به‌زودی به سایر استان‌های کشور نیز تعمیم داده می‌شود از دیگر اقداماتی است که برای ارتقای جایگاه صنعت فرش به‌اجرا درآمده است.این درحالی است که صنعت فرش دستباف ایران اگرچه طی 2 دهه گذشته به دلایل متعددی از جایگاه غیرقابل رقابت خود در بازارهای جهانی تنزل یافته است اما اکثر دست‌اندرکاران، صاحب‌نظران و مسئولان این حوزه اذعان دارند این صنعت کهن و ارزشمند ایرانی درصورت تدوین و اجرای یک راهبرد مدون و مشخص می‌تواند جایگاه شایسته خود را در بازار فرش جهان بازیابد.
