زمین میراث ماست؛ میراثی که از پدرانمان به ارث رسیده و برای فرزندانمان به ارث خواهیم گذاشت. این میراث ارزشمند با ویژگی‌های خارق‌العاده‌اش مهد زندگی بشر بوده و گهواره ای متین و آرام برای به بلوغ رسیدن بشر. با تمامی این متانت، بشر تاکنون برای زمین چه کرده است؟
در میان نسل های گوناگون، این نسل ماست که متهم تراز اول نابودی زمین است چرا که قرن بیستم و خصوصاً نیمه دوم آن قرنی سرشار از تحولات سریع و بی سابقه در محیط زیست جهان بود. اثرگذاری انسان بر طبیعت اطرافش به جایی رسیده که دارای ماهیت و اهمیت جهانی شده و متأسفانه هنوز این تاثیرات سرعت سرسام آوری دارد.
با صنعتی شدن جوامع بشری هر روز شتاب این تحول بیشتر می شد تا اینکه برخی از کارشناسان و دانشمندان هشدارهای جدی در این باره دادند و مسئله به‌عنوان یک مقوله بسیار مهم و جدی در ساحت بین المللی تسری یافت.
پیمان‌ها و قراردادهای بسیاری تاکنون در این باب بسته شده و با وجود اینکه اکثریت کشورها قریب به اتفاق آنها را امضا کرده‌اند، هنوز محیط زیست ما با مشکلات بسیار جدی روبه‌رو است.
جالب است که با وجود اینکه انسان‌ها محیط زیست خودشان را آلوده می کنند- و البته بعضاً هم در راستای تمیز کردن آلودگی های قبلی می کوشند- محافظان بسیاری از این زمین عزیز محافظت می کنند که یکی از این محافظان، لایه اوزون است.
بیش از ۷۷ سال پیش دانشمندان به وجود چنین نگهبان مورد وثوقی پی‌بردند؛ لایه‌ای که کره زمین را از اشعه‌های ماورای‌بنفش نگهداری می‌کند.
از طرفی در همان زمان‌ها انقلاب CFCها به وجود آمد. موادی که غیرسمی و غیراشتعال هستند و در صنایع سرمایشی مانند ساخت یخچال‌ها و کولرهای گازی، اسپری، فوم سازی و اسفنج سازی و... به کار می‌آید.
افزایش بی‌رویه مصرف CFCها آنقدر بود که در سال ۱۹۷۴ به یک میلیون تن در سال رسید اما ۸سال بعد یعنی در سال ۱۹۸۲ دانشمندان پی بردند که در منطقه قطب جنوب در چتر حفاظتی از کره زمین (اوزون) سوراخی پدید آمده (منظور از سوراخ در واقع کم‌شدن ضخامت لایه اوزون است) و اشعه ماورای بنفش از آن عبور می‌کند. این مسئله سران کشورها را برآن داشت که تازه به فکر حفظ و نگهداری لایه اوزون بیفتند.
سرانجام در سال ۱۹۸۷ در شهر مونترال کانادا فهرست موادی که تخریب‌کننده لایه اوزون هستند تهیه شد و طبق تصمیم گیری کشورهایی که عضو این کنوانسیون می‌شدند باید مواد تخریب‌کننده را تا وقت معینی از فهرست مصرفی خود حذف کنند.
هم‌اکنون کمی بیش از ۲۰ سال از روز برگزاری نشست مونترال می‌گذرد. کشور عزیز ما ایران نیز یکی از کشورهایی بود که این تعهدنامه بین المللی را امضا کرده است.
طبق این تعهدنامه کشورهای توسعه یافته باید تا سال ۲۰۰۴، دیگر هیچ استفاده ای از گازهای مخرب CFC نداشته باشند و در هیچ کدام از محصولات آنها مانند دستگاه‌های سرمایشی از قبیل یخچال‌ها و کولرهای گازی و مبردهای گوناگون نباید از چنین گازهایی استفاده شود.
جالب است که بسیاری از کشورهای توسعه یافته زودتر از موعد مقرر، استفاده از این گازها را قطع کردند. همچنین در پروتکل مونترال برای کشورهای در حال توسعه نیز تا سال ۲۰۰۷ وقت داده شده و کمک های نقدی و کارشناسی بسیاری هم در این مورد به کشورهای در حال توسعه شده است تا دیگر محصولاتی را که از چنین گازهایی استفاده می کنند، تولید نشوند و حتی واردات این محصولات را نیز ممنوع کنند.
تا قبل از هشدارهای کارشناسان، بسیاری از ساوزوندگان و تولیدکنندگان دستگاه های مبرد از گازهای بسیار مخرب لایه اوزون مانند R12 و R22 استفاده می کردند.
ولی هم اکنون استفاده از چنین گازهایی در مبردهایی مانند یخچال‌ها و کولرهای گازی ممنوع شده و دیگر در هیچ کشور توسعه یافته‌ای چنین محصولاتی نه تولید و نه وارد و نه صادر می شود، ولی متأسفانه و با وجود این همه تذکرات کارشناسان امر، هنوز در ایران محصولاتی که از گازهای R22 استفاده می‌کنند، وجود دارد و به راحتی از مرزهای کشور وارد می‌شود.
ایران به دلیل امضای پروتکل مونترال نباید اجازه واردات و تولید چنین محصولاتی را بدهد، درصورتی که واردکنندگان تنها با پر کردن یک برگ تعهدنامه در گمرک، به تعداد دلخواه چنین دستگاه هایی را وارد می کنند، درصورتی که موعد مقرر استفاده ایران از محصولاتی که از گازهای مخرب CFC استفاده می‌کنند، گذشته و باید با جدیت این مسئله پیگیری شود.
از طرف دیگر با فرهنگ سازی مناسب و اطلاع‌رسانی می توان مردم را هم از خرید چنین محصولاتی بر حذر داشت.
هم‌اکنون تمامی کشورهای توسعه یافته در ساخت وسائلی مانند یخچال‌ها و کولرهای گازی از گازهای R407 و R410 استفاده می کنند و حتی اگر کسی سفارش ساخت این محصولات با گازهای R22 و R12 را هم بدهد، نمی ساوزوند ولی کشورهایی مانند چین هنوز هم دست از سر این لایه اوزون عزیز بر نداشته و همچنان به تولیدات زیانبار خود ادامه می دهد و در این صورت تنها راه نجات بخش لایه اوزون، الگوی خرید صحیح انسان هاست تا با دانایی و آگاهی خود، لوازمی که از گازهای مخربی چون R22 و R12 استفاده می‌کنند را نخرند و باید در زمان خرید به مواد استفاده شده در مبردها دقت کنند تا بتوانند نقش خود را برای حفظ محافظ زمین (لایه اوزون) ایفا کنند.
با فرهنگ سازی مناسب و اطلاع رسانی می توان مردم را از خرید چنین محصولاتی که از گازهای مخرب اوزون مانند R12 و R 22 استفاده می‌کنندبر حذر داشت
پروتکل مونترال
از پروتکل حفظ لایه اوزون که در شهر مونترال کانادا به تصویب رسید، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قراردادهای حقوق بین‌الملل تجلیل می‌شود.
این نشان می‌دهد که می‌توان با تهدید‌های جهانی، مشترکاً مبارزه کرد. در دهه ۱۹۸۰ وحشت دانشمندان و کارشناسان از روند سریع تخریب لایه اوزون دوچندان شد و این وحشت مؤثر، به واکنش سریع بی‌نظیری انجامید: دو سال پس از اولین اندازه‌گیری فشردگی لایه اوزون که در حال تراکم بود، پروتکل مونترال درباره موادی که باعث از بین رفتن لایه اوزون می‌شود در ۱۶سپتامبر سال ۱۹۸۷ به تصویب رسید.
این سند را تا به حال بیش از ۱۹۰ کشور امضا کرده‌اند. مفاد این پروتکل، اقدامات جهانی را برای منع استفاده از موادی که منجر به تولید گازهای آلاینده جو می‌شوند، تنظیم می‌کند، ضوابط تولید حداکثر این گازها را مشخص می‌سازد و نیز به کشورهای در حال رشد کمک می‌کند که به این اهداف دست یابند.
ایران در سال ۱۳۶۹ به کنوانسیون وین و پروتکل مونترال مرکزی ملحق شد. دفتر حفاظت لایه اوزون در سال ۱۳۷۲ با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و برنامه عمران سازمان ملل متحد تشکیل شد و به‌طور رسمی کار خود را از سال ۱۳۷۳ آغاز کرد.
کنوانسیون وین در سال ۱۹۸۵ برای حفاظت از لایه اوزون توسط سازمان ملل متحد و دیگر کشورها تدوین شد و در سال ۱۹۸۷ پروتکل مونترال ابتدا توسط ۴۶ کشور پذیرفته شد.
در حال حاضر اکثر کشورهای صنعتی و نیمه صنعتی، ازمتعهدان کنوانسیون وین و پروتکل مونترال هستند. طبق پروتکل مونترال، کشورهای توسعه یافته تعهد کرده‌اند که به تولید و مصرف مواد مخرب لایه اوزون (CFCها، هالون‌ها و تتراکلرید کربن) در سال ۲۰۰۰ خاتمه دهند و کشورهای در حال توسعه را از نظر مالی و فنی حمایت کنند.
اوزون چیست؟
واژه اوزون یک واژه یونانی به معنای بوی تند و زننده است که هم اکنون لقب لایه محافظ زمین در برابر اشعه ماورای بنفش شده است. اوزون یا O3، گاز آبی کمرنگی است که هر مولکول آن از 3 اتم اکسیژن تشکیل شده است. بیشترین مقدار اوزون و اتمسفر زمین در منطقه ای به نام استراتوسفر وجود دارد.
لایه اوزون که در ارتفاع ۱۵ تا ۲۰ کیلومتری بالای سطح زمین تشکیل شده است، اشعه خطرناک ماورای بنفش (UV) را جذب و از رسیدن آن به سطح زمین جلوگیری می کند به همین دلیل وجود این لایه برای ادامه حیات بر روی کره زمین ضروری است.
البته این گاز در سطح زمین نیز وجود دارد و بسیار خطرناک است. اوزون سطحی یا جو پایین در اثر ترکیبات حاصل از سوخت های فسیلی، همچون اکسیدهای نیتروژن و هیدروکربورهای نسوخته ای به وجود می آید که در مجاورت تشعشعات UV خورشید قرار گرفته‌اند.
اوزون سطحی در لایه توپوسفر در سطح زمین به وجود می آید که یکی از عوامل آلوده‌کننده هواست و سبب ایجاد مه، دود فتوشیمیایی و نهایتاً بیماری های تنفسی می شود. برخی از این گازها که شامل CFCها، هالون‌ها، متیل بروماید و... هستند، پس از رسیدن به لایه اوزون به‌علت داشتن مولکول های هالوژن باعث تخریب مولکول های اوزون و تحلیل رفتن این لایه می شوند.
چرا CFCها مضرند؟
در اوایل دهه ۱۹۷۰ برای اولین بار محققان دریافتند که لایه اوزون در حال تخریب است. ابتدا تصور می شد که عامل اصلی تخریب، اکسیدهای نیتروژن حاصل از پرواز هواپیماهای مافوق صوت در استراتوسفر است تا این که در سال 1974 اعلام شد بعضی مواد شیمیایی ساخت بشر با نام کلروفلوئوروکربن‌ها (CFCها) به لایه اوزون صدمه وارد می‌کنند.
اتم‌های کلر در لایه استراتوسفر با مولکول‌های اوزون واکنش می‌دهند و باعث می شوند که یکی از اکسیژن های مولکول اتم را جداکنند.
در این صورت مولکول O3 تبدیل به یک O2 و یک ترکیب کلر و اکسیژن می شود. این ترکیب کلر و اکسیژن با گرم شدن و گرفتن انرژی خورشیدی مجدداً واکنش نشان داده و کلر آن جدا می شود.
شاید باورتان نشود ولی هر کلر می تواند حدود ۱۰۰ هزار مولکول اوزون (O3) را تخریب کند.
نکته هولناک‌تر از این، ماندگاری بسیار بالای این گازهای مخرب در جو است که بین ۵۰ تا ۱۵۰ سال در اتمسفر می ماند و تا حذف کامل این گازها که قبلا وارد جو شده‌اند حداقل نیم قرن لازم است.
به همین خاطر است که ما انسان‌ها باید از هم اکنون این میراث عظیم را برای فرزندانمان حفظ کنیم.
