نهضت علمی امام صادق(ع) و پرچمداری حقانیت شیعه

در چنین شرایطی و به‌ویژه پس از آن‌که زمینه رونق مباحث علمی و فرهنگی در دوران پدر ایشان، حضرت امام محمد باقر(ع) تا حدود زیادی فراهم شده بود، در زمان امام صادق(ع) شرایطی پیش آمده بود که ایشان علاوه بر تربیت صدها و هزاران شاگرد در رشته‌های علمی گوناگون بتوانند مذهب شیعه را به معنای واقعی کلمه به مردمی که تشنه دریافت معارف اصیل الهی بودند بشناسانند.

به همین دلیل است که ما ایشان را رئیس مذهب می‌دانیم و به عنوان یک شیعه و محب به وجود چنین امام بزرگواری می‌بالیم. از آن جا که در همان دوران پرتلاطم، فرقه‌ها و نحله‌های انحرافی نیز سر برآورده و به شدت مشغول به فعالیت بودند، امام صادق(ع) با نهضت علمی و مهندسی فرهنگی به مقابله با این فرقه‌های باطل و منحرف پرداختند و حقیقت اسلام ناب محمدی(ص) را به مشتاقان و رهجویان آن نشان دادند.

آنچه مسلم است این‌که دیگر ائمه ما همچون امام باقر(ع) و امام صادق(ع) موقعیت و فرصت لازم را پیدا نکردند که به نشر معارف بپردازند و قلمروی علم و دانش را همچون این دو امام همام توسعه بخشند. حرکت بزرگ علمی و فرهنگی امام صادق(ع) در دوران جنبش فکری و فرهنگی مسلمانان شکل گرفته و در همین مقطع در جامعه اسلامی، تازه مسلمانانی بودند که گرچه از سابقه درخشان تمدنی برخوردار بودند، اما ذهن پرسشگر و روح و قلب ناآرامشان آنها را وا می‌داشت که در بین بزرگان اسلام به جستجوی بیشتر برای درک حقیقت بپردازند و امام صادق(ع) در این میان، به خوبی تشنگی آنها را برطرف می‌ساخت. به همین دلیل و شرایط مساعد زمان، امام ششم شیعیان است که بخش مهمی از احادیث صادره از ناحیه اهل بیت(ع) در موضوعات مختلف کلامی، اعتقادی، احکام، علمی و به خصوص سبک زندگی مربوط به صادق آل محمد(ص) است.

شیخ مفید در برخی آثارش آورده است که شمار شاگردان امام صادق(ع) به ۴ هزار نفر رسیده بود و آن قدر نشانه‌های آشکار بر امامت آن حضرت هویدا شده بود که عامل قوت و روشنی دل‌های مومنان شده و از آن سو، زبان مخالفان را از ایراد شبهه کوتاه کرده بود. همان طور که اشاره شد، دوران زندگی و به‌خصوص امامت حضرت صادق(ع) دوران تضارب آرا میان گروه‌ها و فرقه‌های مختلف بود، به خصوص در بحث عقاید و کلام که بازارش رونق خاصی داشت. از سویی به خاطر رواج شبهه‌ها در عرصه‌هایی چون اصول اعتقادی، احکام عملی دین، تأویل آیات نورانی قرآن و به‌ویژه مباحثی چون قضا و قدر، مبدأ و معاد و ثواب و عقاب، مکاتب و فرقه‌هایی چون معتزله، متصوفه، خوارج، زنادقه، جبریه، تناسخیه و غیره ایجاد شده بود.

امام صادق(ع) از همین شرایط که به نوعی تهدیدی برای جامعه اسلامی به شمار می‌رفت، یک فرصت عظیم و استثنایی ساخت و هم خودشان و هم شاگردان خاصشان با پاسخگویی دقیق و مستدل به شبهه‌ها، شرایطی فراهم کردند که زمینه اعتلای علمی، فرهنگی و دینی مسلمانان هرچه بیشتر مهیا شود. ایشان همچنین با حضور در مناظره‌های علمی، بستر لازم برای دریافت حقیقت دین و شریعت برای مردم و جوانان ناآگاه یا کمتر مطلع را فراهم ساختند و این نهضت گسترده علمی را شاگردان و اصحاب خاص ایشان نیز با قوت توسعه دادند. ضمن آن‌که به این وسیله حضرت صادق(ع) هدف مهم دیگری را نیز دنبال می‌کردند و آن هم ارتقای سطح معرفتی و بینش و بصیرت شیعیان و محبان مکتب اهل بیت(ع) بود.

از سوی دیگر، ایشان در پرتو فعالیت‌های علمی و فرهنگی، باطل ‌بودن جریان سیاسی حاکم را که به اسم حمایت از آل محمد(ص) سر برآورده بود به شکل غیرمستقیم ثابت می‌کردند و به این طریق عموم مردم را به این حقیقت مسلم رهنمون می‌شدند که حاکمان و خلفای جور بنی عباس، باوجود شعارها و وعده‌هایشان، همچون بنی امیه فقط به دنبال مستحکم‌کردن مقامات دنیوی خود هستند و دغدغه دین و شریعت پیامبر(ص) را ندارند.