مثل همه باغ‌های کهن و پر‌دار و درخت محله‌های تهران که آهسته و بی‌سر و صدا جایش را به ساختمان‌های سیمانی داد و حالا باید حدود و ثغورش را در نقشه‌های قدیمی مثل نقشه حاج عبدالغفارخان نجم‌الدوله دنبال کنیم. باغ سردار حدود 70هکتار بود و به «محمدحسن‌خان قزوینی ایروانی» تعلق داشت.
ماجرای این باغ و قنات معروفش را که به قنات سردار یا آبسردار معروف بود و هنوز هم چهارراهی به نام آبسردار در منطقه 12تهران معروف است در گفت‌وگو با استاد «عبدالله انوار» پژوهشگر و تهران‌شناس مرور می‌کنیم.
تقاطع خیابان‌های ایران و مجاهدین اسلام به چهارراه آبسردار معروف است. نه اینکه این نام روی تابلو خیابان باشد «آبسردار» نامی است که دهان به دهان چرخیده و بعد از صد سال هنوز هم به این محدوده چهارراه آبسردار می‌گویند. جایی که آب قنات باغ سردار رد می‌شد درختان باغ را آبیاری می‌کرد و مردم هم می‌توانستند از آب قنات استفاده کنند.
استاد انوار که از تخریب باغ‌های قدیمی تهران دل خوشی ندارد به روشنی محدوده باغ سردار را توضیح می‌دهد: «حدود 150 سال پیش باغ سردار یکی از باغ‌های کهن و بزرگ تهران بود. ضلع شمالی باغ سردار از سه‌راه خیابان ژاله (مجاهدین اسلام) تا چهارراه آبسردار ادامه داشت.
ضلع شرقی این باغ از چهارراه خیابان ایران تا سه‌راه امین‌حضور، ضلع جنوبی باغ از سه‌راه امین‌حضور تا چهارراه سرچشمه یا چهارراه سیروس و ضلع غربی آن از چهارراه سرچشمه تا سه‌راه ژاله در امتداد خیابان بهارستان را دربرمی‌گرفت.» این باغ عریض و طویل در طول عمرش بارها به شکل‌های مختلف، تقسیم و از محدوده آن کاسته شد. انوار از آب قنات سردار می‌گوید: «آب جاری در کنار دیوار شرقی این باغ که متأسفانه این روزها خشک شده آبسردار نام داشت.
قنات سردار از قلعه سردار در شمال دهکده شیان در شمیران مظهر می‌یافت و جاری می‌شد.» سردار لقب محمدحسن خان قزوینی ایروانی معروف به ساری اصلان بود. او در دربار فتحعلی شاه به باباخان یا حسن‌خان سردار معروف بود. برادر بزرگ‌ترش هم حسین‌خان سردار نام داشت و هر دو برادر سال‌ها در ایروان حکمرانی کردند و اسم‌شان در تاریخ به سردار ایروانی شناخته شد.
- خاطرات باغ سردار
استاد انوار درباره اتفاقاتی که در باغ سردار افتاده می‌گوید: «از باغ سردار در دوره قاجار 2اتفاق ماندگار شده است. یکی اینکه بعد از مرگ محمدشاه قاجار، حاجی میرزا آقاسی صدراعظم او به خاطر ظلم و ندانم‌کاری‌هایی که در دوران صدارت خود مرتکب شده بود بعد از محمد شاه یک دقیقه نتوانست بر تخت صدارت تکیه کند و از ترس دشمنان همان شب اول مرگ محمدشاه در باغ سردار پناه گرفت و شب بعد به حرم عبدالعظیم(ع) رفت و بست نشست.
دومین خاطره این باغ هم برمی‌گردد به سال 1237خورشیدی که تعداد 42 محصل را به اروپا روانه کردند تا علم غرب بیاموزند. ناصرالدین شاه در این باغ با محصلان دیدار کرد. آن روز 4سال از مرگ محمدحسن‌خان سردار می‌گذشت. اما این خاطره نشان می‌دهد که باغ هنوز تقسیم نشده بود. گسترش تهران در عهد ناصری باعث شد این باغ از محدوده خارج شهر به داخل شهر تبدیل و کم‌کم قطعه قطعه و تقسیم شود و از بین برود.»
- باغی که دیگر نیست
انوار برای توصیف دقیق حدود این باغ، ما را به نقشه حاج عبدالغفارخان نجم‌الدوله که نخستین نقشه دقیق عهد ناصری است ارجاع می‌دهد. در این نقشه قسمتی از اراضی این باغ ترسیم شده که اتفاقاً با زمان تقسیم بخشی از اراضی باغ هم مصادف است. به‌طوری که بخشی از باغ را به‌صورت مزرعه‌ای نشان می‌دهد به نام املاک ورثه فخرالدوله.
فخرالدوله رخسار خانم دختر عباس میرزا نایب‌السلطنه، همسر محمدحسن خان سردار بود که در زمان محمدحسن خان یا بعد از او مالک قسمتی از باغ سردار شد و بعد از فخرالدوله هم به دست ورثه افتاد. در نقشه نجم‌الدوله بخشی از اراضی باغ درست در جنوب‌شرقی خیابان شریف رضی که پشت مسجد سپهسالار است نوشته شده:
«باغ ورثه صارم‌الدوله». ابوالفتح‌خان صارم‌الدوله پسر محمدحسن خان سردار بود که این اراضی را به ارث برد و برای همسرش بانو عظمی به ارث گذاشت. انوار می‌گوید: «از نخستین تقسیم‌های باغ سردار اسنادی در دست نداریم. شاید در خاندان بازمانده سردار یا نخستین خریداران این اسناد باشد.
تقسیم باغ سردار بعد از سال 1237خورشیدی شروع شد.»آخرین قطعه باغ سردار که تا سال 1357 باقی مانده بود مربوط به ورثه صارم‌الدوله بود که بعد از مرگ او به دست بانو عظمی رسید و باغ به نام او در بین اهالی محل مشهور شد. انوار می‌گوید: «بعد از بانو عظمی این باغ در دست خاندان محمدحسن خان سردار دست به دست گشت تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به کمیته امداد امام خمینی(ره) رسید.» حالا تنها عمارت باقیمانده مجاور باغ سردار عمارت مجدالملک است که در ضلع جنوب غربی چهارراه آبسردار قرار دارد و اکنون مدرسه دخترانه اندرزگو است.
نظر شما