گرمای دارالخلافه تهران که دربار و اعیان را به کوهپایه‌های شمالی تهران و شمیران می‌کشاند کم‌کم رسم ییلاق رفتن در تهران جا می‌افتد. در این زمان خبری از ذرات معلقی که هوای شهر را آلوده کنند نیست و چشم‌انداز شهر از ارتفاعات تهران مشخص و زیباست.
دکتر پولاک، پزشک مخصوص ناصرالدین‌شاه که با تأسیس دارالفنون به تهران آمده بود در کتاب خاطراتش می‌گوید هوای تهران آنقدر تمیز است که می‌توان در یک روز معمولی در هوای آزاد این شهر عمل جراحی انجام داد. این وضع دوام زیادی پیدا نمی‌کند و خیلی زود تهران توسعه پیدا می‌کند و با رشد شهر، هوای آلوده، کم‌کم آسمان این شهر را بغل می‌کند.
سال 1285 خورشیدی، محدوده کوچک دارالخلافه تهران را باغ‌هایی با درختان چنار و انار و درختان دیگر محصور کرده است. درست کنار باغ بزرگ نگارستان گذری سرسبز به چشم می‌خورد که به دلیل چشمنوازی و سرسبزی به آن بهارستان می‌گویند. باغ‌های لاله‌زار، نظام‌الملک، سردار، پیرنیا، امین‌السلطان، امین‌الدوله و باغ آذری و... از جمله معروف‌ترین باغ‌های تهران وجودشان به فرح‌بخشی هوای تهران کمک زیادی کرده است.
حتی نخستین میدان دارالخلافه یعنی میدان توپخانه هم قبل از استقرار توپ‌ها و قوای نظامی در آن باغچه سرسبزی دارد و به گلشن معروف است. وجود درختان سایه‌گستر و معماری تهران از جمله حوضخانه‌‌ها هم به تحمل گرمای تابستان‌های این شهر کمک می‌کند. تا پایان دوره قاجار وجود حصار در اطراف شهر، ساخت‌وساز و توسعه در این شهر را محدود به فضای داخل حصار ناصری کرده است.
اما با شکستن سد این حصارها در آغاز دوره پهلوی، توسعه افسارگسیخته شهر تهران هم آغاز می‌شود. «حمید ناصری کرمانشاهی» محقق و پژوهشگر تاریخ تهران می‌گوید: «رضا خان با در دست گرفتن قدرت، شروع به ایجاد تغییر در فضای شهری تهران کرد. یکی از مهم‌ترین کارها در این دوره برداشته شدن حصار اطراف تهران بود.
خیابان‌کشی‌های متعددی در این دوره در تهران شکل گرفت و هیچ چیز جلودار اعمال قدرت پهلوی اول و پافشاری او برای این توسعه سریع در تهران نبود. برای مثال وقتی کریم بوذرجمهری می‌خواست خیابان علاءالدوله سابق یا فردوسی را از میدان توپخانه به طرف شمال بسازد حد فاصل خیابان استانبول، باغی متعلق به سفارت بریتانیا قرار داشت. بخشی از این باغ که محدوده اصطبل باغ به حساب می‌آمد در مسیر احداث خیابان قرار داشت. با این حال رضاخان دستور داد خیابان ساخته شود و آن را از وسط باغ بریتانیا عبور دادند.»
- همیشه پای خودروها در میان است
خیابان‌کشی‌های جدید و همزمان با آن ورود اتومبیل به تهران نگرانی‌هایی درباره آلودگی شهر تهران ایجاد می‌کند. ناصری می‌گوید: «بنا بر گزارش رئیس پلیس راهور تهران در سال 1334 تهران ده هزارمین پلاک خودرو را هم به ثبت می‌رساند. خیابان‌های تهران به اشغال خودروها درمی‌آیند و زندگی در برخی از این خیابان‌ها از جمله علاءالدوله و مخبرالدوله با مفهوم ترافیک گره می‌خورد.
باغ‌های تهران برای ساختن ساختمان‌های جدید از بین می‌روند. توسعه صنعتی هم یکی دیگر از دلایل بروز آلودگی در این دهه است.» نبود قوانین بازدارنده برای قطع درختان تا این دهه هم یکی دیگر از دلایل تخریب بی‌رویه باغ‌ها و ساخت جاده و ساختمان است. هشدارها برای آلوده شدن شهر تهران کم‌کم به گوش می‌رسد و بحث آلودگی هوای تهران برای نخستین بار در دهه 40 در مجلس مطرح شد.
طرح جامع شهر تهران راه‌حلی است که توسط فرمانفرما برای کنترل آلودگی هوای تهران مطرح می‌شود. ناصری می‌گوید: «طرح جامع شهر تهران که به قانون فرمانفرما معروف شد قرار بود طی 10 سال اجرایی شود. این طرح با شهرک‌سازی در اطراف آغاز شد تا مردم را از مرکز شهر که بیشترین تردد و آلودگی را در خود داشت دور کند.
به همین دلیل شهرک‌هایی مثل اکباتان و نوبنیاد و... در حاشیه شهر تهران به وجود آمد. از طرفی مجوز ساخت بیش از 3طبقه در تهران داده نمی‌شد تا از رشد بی‌رویه جمعیت تهران جلوگیری شود. طبق این طرح باید شرایطی مهیا می‌شد تا سفرهای غیرضروری مردم به مرکز تهران را کم کند. به همین دلیل نزدیک این شهرک‌های مسکونی فروشگاه‌های بزرگی پیش‌بینی شدند تا مردم به محله‌هایی مثل بازار کمتر مراجعه کنند.
در دوران انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی وقفه‌ای در اجرای این طرح به وجود آمد.» شهرک‌هایی که اطراف تهران ساخته شدند جمعیت زیادی را در خود ساکن کردند اما نبود امکانات کافی و زیرساخت‌های لازم، این جمعیت را هر روز به مرکز تهران کشاند و شب‌ها راهی خانه‌های خود کرد. خیلی زود فاصله مرکز شهر تهران تا این شهرک‌‌ها هم به محله‌هایی برای سکونت تبدیل شد و ساختمان‌های کوچک و بزرگ در آن قد کشیدند. اجرای ناقص این طرح باعث گسترش بی‌رویه شهر تهران و افزایش جمعیت در آن شد؛ موضوعی که به آلودگی تهران دامن می‌زد. فروشگاه شهروند میدان آرژانتین نخستین فروشگاه بزرگ تهران است که قبل از انقلاب اسلامی برای دور کردن شهروندان ساکن حاشیه شمال شهر از بازار تهران ساخته شد.
- تهران، ناسالم برای تمام گروه‌های سنی
عکس‌های دهه‌های 30 و 40، تهران را با خیابان‌های پرترافیک نشان می‌دهد. وسایل نقلیه عمومی به‌خصوص اتوبوس‌ها هم کم دود بودند و ذرات معلق به خورد هوای شهر نمی‌دادند. اقلیم سرد و نیمه خشک، پدیده «وارونگی» را مهمان پاییز و زمستان شهر تهران کرد و پاییز سال 1377 آلودگی هوای تهران یک هفته دانش‌آموزان مدارس تهران را خانه‌نشین کرد.
سال 1358 نخستین بار محدودیت‌های ترافیکی برای ورود به مرکز تهران در نظر گرفته شد و طی یکی دو سال بعد مدام به زمان و گستره جغرافیایی این محدودیت اضافه شد. همزمان با افزایش محدودیت‌های ترافیکی هر روز بر تعداد پلاک‌های ثبت شده خودروها هم اضافه می‌شد و توسعه شهر تهران چنان سرعتی پیدا کرد که حالا درست وسط بافت شهری شاهد حضور بزرگراه‌ها هستیم. ناصری می‌گوید:
«با پر شدن خندق تهران در سال 1307 توسعه افسارگسیخته شهر تهران هم آغاز شد؛ شهری که صد سال قبل می‌شد در هوای پاکیزه آن عمل جراحی انجام داد امروز آستانه اضطرار را هم رد می‌کند و حتی گاهی به حد ناسالم برای تمامی گروه‌ها می‌رسد.» از باغ‌هایی مثل امین‌السلطان و فخرالدوله و... تنها نام‌هایی باقی مانده و جز تعداد انگشت‌شماری از باغ‌های قدیمی تهران که آن هم معمولاً در اختیار سفارتخانه‌هاست چیزی باقی نمانده.
نظر شما