این کتاب که اخیرا به ترجمه جمعی از مترجمان و به سرویراستاری دکترمحمد رضا حسینی بهشتی -استاد فلسفه دانشگاه تهران- توسط سازمان و انتشارات سمت روانه بازار کتاب شده بود، در اولین دوره جایزه کتاب فصل به‌عنوان مهم‌ترین کتاب فصل اول سال‌جاری انتخاب شد و این جلسه نیز به‌دلیل اهمیت کتاب حاضر برگزار شده بود. در این نشست که با حضور دکتر محمدرضا حسینی بهشتی (سرویراستار اثرحاضر)،دکتر رضا داوری اردکانی (استاد فلسفه دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان علوم)، دکتر بهمن پازوکی(عضو هیات علمی انجمن حکمت و فلسفه ایران)، دکتر علی اصغر مصلح(عضو هیات علمی گروه فلسفه دانشگاه علامه) و دکتر ماریا ناصر(یکی از مترجمان کتاب حاضر) برگزارشد، حاضران پیش از آنکه به نقادی اثر حاضر بپردازند، از ضرورت انتشار این کتاب و ادامه تلاش گروه مترجمان این کتاب برای تداوم برگردان مجلدات بعدی سخن گفتند.
اولین سخنران این نشست نیز به سیاق گذشته مترجم و سر ویراستارفارسی کتاب بود. دکتر محمد رضا حسینی بهشتی دربادی امربه اهمیت کار یواخیم ریتر پرداخت و بر این باور بود که این کار از زوایای گوناگونی قابل بررسی است؛ چراکه تلاش ریتر در چند دهه اخیر در اروپا و آلمان بی‌سابقه است و این امر موجب شد که این استاد فلسفه دانشگاه تهران در کنار سایر کارهای پژوهشی به کار برگردان مداخل انتخابی آن با همکاران مؤسسه نوارغنون دست بزند.
به گفته بهشتی در این اثر -که حاصل یک کار دسته جمعی است- بیش از 1500 مؤلف که در شاخه‌های مختلف فلسفه صاحب‌نظر بوده اند، به نگارش حدود 3712 مدخل پرداخته‌اند که در 13 جلد منتشر شده است. گستردگی این کار و دقت نظر بالایی که در نگارش و تالیف این اثر به کار رفته است، نشان ارزش و اهمیت قابل توجه آن دارد وهمین یکی از مهم‌ترین دلایل انتخاب این کتاب برای ترجمه به فارسی بود. به باور سرویراستار کتاب «فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه»، این اثر برای دانشجویان فلسفه در مقاطع بالا تهیه شده است؛ ضمن اینکه خود شیوه کاری که در نگارش این فرهنگ به کار رفته است، می‌تواند برای کسانی که کار پژوهشی انجام می‌دهند ارزشمند باشد.برای هر یک از مداخل تلاش عظیمی شده است و در هریک از آنها تاریخ تحولات یکی از مفاهیم فلسفی دنبال می‌شود. از این‌رو مداخل گاه بسیار طولانی شده‌اند؛ البته با این توضیح که در نگارش برخی از آنها چندین متخصص دخالت داشته‌اند.
وی در ادامه به زمینه‌های لازم برای نگارش چنین فرهنگی اشاره کرد و معتقد بود کارهای بزرگی که در زمینه فقه اللغه و زبان‌شناسی در سده 19 در آلمان صورت گرفته، زمینه ساز چنین تحقیقی بوده است؛ چراکه در بررسی تحولات هر یک از مفاهیم همزمان باید یک مطالعه به لحاظ عرضی و یک مطالعه در طول زمان در مورد آن مفاهیم صورت گیرد.
البته درنظر سرویراستار کتاب حاضر نقدهایی هم بر این فرهنگنامه وارد است؛ چرا که به باور این عضوهیات علمی دانشگاه تهران، در زمینه بررسی تحول تاریخ مفاهیم در تمدن‌های غیراروپایی کارچندانی صورت نگرفته است. البته این امردر نظر بهشتی کاملا طبیعی است.به گمان او، این وظیفه پژوهشگران ایرانی است که با بهره‌گیری از شیوه کتاب حاضر و آثاری از این دست، به نگارش کاری مشابه در عرصه فلسفه اسلامی دست بزنند و این اثر از حیث یادآوری نقصان‌های موجود نیز آموزنده است.او البته اشاره‌ای هم بر کمبود نقد داشت زیرا که ترجمه این کتاب باید نقدهایی نیز در پی می‌داشت تا مگر از این رهیافت، نواقص ترجمه در چاپ‌های بعدی کمرنگ‌تر شوند.
پاسخی متقن به یک نیاز علمی
دکتر رضا داوری اردکانی -رئیس فرهنگستان علوم- نیز پس از بهشتی برای ورود به بحث درباره این کتاب به ذکر تجربه خود برای نگارش کتاب درسی فلسفه در سال‌های پیش پرداخت. ترجمه کتاب درسی به باور داوری در بادی امر وضعی پارادوکسیکال دارد؛ چراکه برای نگارش این نوع کتاب، آن علم باید در جامعه محکماتی بیابد، به عبارت دیگر، استخوان‌بندی محکمی داشته باشد و مفاهیم آن علم نیز باید مورد وفاق جامعه علمی باشد تا کتاب درسی بر مبنای این وفاق نوشته شود:
« زمانی که من جوان بودم، به ما می‌گفتند که متون اصلی را بخوانید و کتاب‌های درسی کمتر مورد استفاده بود، اما نظر دکتر مهدوی این بود که باید در فلسفه کتاب‌های درسی تألیف شود. البته ترجمه کتاب‌های درسی در آغاز یک حالت پارادوکسیکال داشت زیرا وقتی فلسفه یونانی به اسلام آمد، کتاب درسی نبود و کتاب‌های اصلی ترجمه شد و از میان کتاب‌هایی که نوشته شد، آنها که جامع‌تر، ساده‌تر و روان‌تر بودند، به‌عنوان کتاب درسی انتخاب شدند. از این‌رو در تاریخ فلسفه اسلامی کتاب درسی نوشته نشده بود، به ما هم در جوانی می‌گفتند که متون را ترجمه کنید.
بنده وقتی می‌خواستم کتاب درسی بنویسم، متوجه شدم که نوشتن کتاب درسی مستلزم بودن کتاب‌هایی است که متأسفانه تا 50 سال پیش وجود نداشت. اما امروز اوضاع فرق کرده است؛ ممکن است که کتاب‌ها خیلی خوب نباشند اما در هر صورت کتاب‌های فراوانی در حوزه فلسفه هست که در مقایسه با سایر کتاب‌ها تیراژ نسبتاً خوبی دارند و بالنسبه، اقبال عمومی به فلسفه خوب است.»البته داوری سعی می‌کرد کتاب حاضر را در یک ظرف زمانی مورد بازخوانی قرار دهد؛چراکه به اعتقاد او اگر این ترجمه 30 سال قبل انجام می‌شد، به کار جامعه علمی ما نمی‌آمد. فرهنگنامه می‌تواند مرجع رفع اختلاف‌ها و سوء‌تفاهم‌های پژوهشگران در زمینه مفاهیم فلسفی باشد. اهالی فلسفه به یک کتاب مرجع برای بررسی تحولات معانی و مفاهیم فلسفی نیاز داشتند و این کتاب به خوبی توانسته به نیاز جامعه علمی ایران پاسخ دهدو انتشار مجلدات بعدی آن می‌تواند گره گشاتر باشد.
هیچ زمانی به باور داوری بهتر از امروز برای ترجمه این اثر نبود؛ یعنی زمانی که کتاب‌های فراوانی در مورد فلسفه غرب به فارسی ترجمه شده و در این زمان است که ما به چنین اثری نیاز داریم.
این استاد فلسفه در پاسخ به نقد بهشتی که خواستار تألیف بخش فلسفه اسلامی برای تکمیل این فرهنگنامه شده بود، تأکید کرد این انتظار که کس یا کسانی به موازات این پژوهش به‌طور مستقل درباره سیر تطور مفاهیم فلسفی در سنت فلسفه اسلامی چیزی به رشته تحریر درآورند، انتظاری غیراجرایی است؛ مگر اینکه خود بهشتی با مراجعه به افرادی که توانایی و صلاحیت لازم را دارند، ملحقات یا حاشیه‌هایی به کتاب اضافه کند.
او برای اثبات عظمت کاری گروه مترجمان به روانی متن فارسی در کنار واژه نامه‌های انگلیسی-فارسی، یونانی-فارسی، آلمانی- فارسی، لاتین- فارسی و فرانسه- فارسی آن اشاره کرده که توسط گروه مترجمان تهیه شده است.
به گفته این استاد فلسفه غرب دانشگاه تهران، سختی‌های فراروی مترجمان برای برگردان مداخل پیچیده کتاب حاضر می‌تواند نقیضه‌ای باشد بر مدعای برخی از مترجمان که معتقدند کار برگردان امری اجرایی و غیرعلمی است وکافی است که این دسته از مترجمان تنها یک صفحه از متن اصلی این کتاب را به فارسی ترجمه کنند تا به عظمت کار و دخالت مولفه‌هایی که منکر آن بوده‌اند، پی ببرند. ویژگی کار بهشتی در نظر رئیس فرهنگستان علوم وسواس علمی اوست و همین، موجب شده که این کتاب به اثری بدون نقص برای مراجعه تبدیل شود.البته داوری برای برخی از معادل‌های فرانسوی نیز پیشنهادهایی داد که در نظرش نیازمند اصلاح در چاپ‌های بعدی است.
انسجام زبانی متن
دکتر بهمن پازوکی نیز در فرصتی که پیش روی داشت، سعی کرد تا به اجمال نکاتی را درباره اهمیت برگردان این کتاب متذکر شود.او ابتدا به شمارگان 15هزار نسخه‌ای کتاب در آلمان اشاره کرد که در مقایسه با حجم اندک آلمانی زبان‌های فلسفه دان بسیارقابل توجه است و جالب‌تر اینکه ترجمه فارسی برخی از مداخل آن شمارگانی هزار نسخه‌ای دارد.
نکته بعدی‌ای که پازوکی بر آن انگشت گذاشت، پشتکار گروه مترجمان آلمانی بود که این پژوهش سترگ را طی بازه زمانی 36 ساله به سامان رسانده‌اند.البته این خود شاهدی است بر آن مدعا که بر پشتکار، انسجام و نظم کار آلمانی زبان‌ها تأکید دارد.نمونه دیگری از این دست به گفته عضو هیات علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران« لغتنامه قرون وسطی» است که طی مدت زمانی بالغ بر 10 سال به فرجام رسیده و همین بر ید طولای آلمانی‌ها در انسجام و پشتکار درکارعلمی اشاره دارد.
در ایران اما برای برگردان برخی از مداخل این فرهنگنامه، سه مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، نوارغنون و سازمان و انتشارات سمت دست همکاری فشرده‌اند تا به واسطه تقسیم بندی مداخل، بخش‌های مهم این کتاب به صورت مشترک به فارسی ترجمه و منتشر شود و قرار شده تا چهار مجلد دیگر از این مداخل انتخاب و به فارسی ترجمه شوند.
به گفته پازوکی یکی از مجلدات با موضوع «خدا و خداشناسی»دربرگیرنده 26 مدخل است که تصور می‌شود تا پایان سال‌جاری از سوی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران روانه بازار شود.مجلد بعدی 14 مدخل در حوزه زیبایی شناسی و هنر را در خود جای داده و قرار است در بخش دیگری 33 مدخل در یک مجموعه دو جلدی مفاهیم مطرح در بحث فلسفه اخلاق را در خود جای دهد.
البته یکی از دلایل عمده انتخاب این مداخل در رشته‌ها و حوزه‌هایی چون فلسفه هنر و فلسفه اخلاق بنا به گفته او احتمال قریب به یقین تأسیس دوره‌های دکتری درزیرشاخه‌های «حکمت وهنر» و « اخلاق» درمؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران است تا مگر از این راه به برخی از نیازهای موجود درمورد متون علمی مستند رفع شود.البته پازوکی درترجمه برخی دیگر از مجلدات این فرهنگنامه دخالت دارد و همین محرکی است برای یادآوری مشکلات برگردان این فرهنگنامه که به زعم وی تلاشی مضاعف نسبت به ترجمه دیگر متون فلسفی می‌طلبد؛ چرا که استفاده از برخی واژه‌های لاتین، فرانسه، انگلیسی، یونانی و... درکنار زبان اصلی کتاب کار را دشوارتر می‌کند و مهم‌تر اینکه بر خلاف ادعای برخی، این کتاب کاملا به زبان آلمانی نوشته نشده است.
یکدست بودن ترجمه موضوع دیگری است که پازوکی سعی کرد در چند جمله شواهد خود را برای اثبات مدعایش ارائه کند. بر اساس درگیر شدن این مترجم با کار برگردان دیگر مداخل، چون هر مدخل به‌طور متوسط کار گروهی3-4 نفره پژوهشگران است. طبعا مترجمان در موردیکدست شدن و انسجام زبانی متن با مشکل مواجه بوده‌اند اما به هر تقدیر این مشکل تا حد زیادی در ترجمه حل شده و مخاطب با متنی کاملا یکدست روبه‌رو است و از این حیث کار مترجمان و ویراستاران کتاب را قابل تقدیر می‌کند.
مهم‌ترین دایرهًْ المعارف فلسفی اگر فلسفه باید مانند همه علوم کارکردی داشته باشدو از حالت اندیشه در خلوت خارج شود، پس باید به صورت طرحی در کنار دیگر طرح‌ها قابل تعریف باشد.
این آغازگاه سخنرانی دکتر علی اصغر مصلح -استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبایی- بود که سعی داشت با مدخلی جامع وارد موضوع اهمیت کار ریتر و همکارانش در نگارش این فرهنگنامه در آلمان پس از جنگ جهانی دوم شود.
به گفته وی، پس از جنگ جانی دوم در آلمان هر کس به قدر وسع و توان خویش برای بازسازی این کشور که بیش از 80درصد آن با خرابی و ویرانی همراه بود، دست به کار شد.
یکی از بحث‌هایی که به گفته مصلح از اواخر دهه پنجاه شروع و در دهه شصت اوج می‌گیرد، تعریفی جدید از شأن و کارکرد علوم انسانی از جمله فلسفه است و یکی از کسانی که در این بحث‌ها نقشی اساسی دارد و در شکل دادن به دپارتمان‌های فلسفه نقش ایفا می‌کند، یوآخیم ریتر است.
به باور این مدرس فلسفه غرب، ریتر کوشش وسیعی را در دمیدن جان دوباره به فلسفه آلمانی آغاز می‌کند. نمونه بارز این مدعای مصلح، کتابی است از ریتر با نام «متافیزیک و سیاست»که در آن، سعی شده تا با تقریری جدید از ارسطو و هگل راهی جدید برای ایجاد ارتباط تفکر فلسفی با مناسبات اجتماعی و علوم انسانی و تحولات اجتماعی گشوده شود.
مصلح معتقد است که آموزش فلسفه در آلمان نتیجه طراحی استادانی چون ریتر است و طراحی ریتر برای نوشته شدن فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه-که از سال 1971 آغاز شده بود- در طول بیش از سه دهه در سال 2004 به فرجام می‌رسد و می‌توان به نقل قولی استناد کرد که این کتاب را بزرگ‌ترین دایرهًْ‌المعارف فلسفی قرن بیستم معرفی کرده بود.
به اعتقاد این استاد فلسفه دانشگاه علامه، فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه نشانگر تغییر تصور درباب فلسفه به‌عنوان یکی از شگفتی‌های فلسفی قرن بیستم است؛ چرا که کوشش ریتر بر تحقیق عمیق فلسفی و نحوه تصور از فلسفه در جهان جدید ابتنا یافته است.همان‌طوری که در رشته‌های مختلف، یک اثر مرجع وجود دارد، این فرهنگنامه به زعم مصلح می‌تواند به‌عنوان یک اثر خارق‌العاده نقش کتاب مرجع را در زمینه مفاهیم فلسفی بازی کند.
با پایان یافتن سخنان دکتر مصلح، نوبت به یکی از مترجمان برخی از مداخل مجلد اول فرهنگنامه تاریخی مفاهیم فلسفه رسیده بود تا بر این اساس، زوایایی از مشکلات فراروی مترجمان در برگردان مداخل اثر حاضر را برای حاضران بازگو کند.از میان مترجمانی چون دکتر زهرا بهفر و دکتر فریبا خانبانی، دکتر ماریا ناصر با ترجمه شش مدخل (اصل جهت کافی، اصل علّیت، امکان، امکان خاص، انفعال و ایده) به‌عنوان مترجمی که بیشترین درگیری را با مداخل کتاب داشته، سعی کرد تا در فرصتی که در اختیار داشت به برخی از مشکلات خود و همکارانش دربرگردان مدخل‌های کتاب حاضر اشاره کند.
