مفاهیم: میراث فرهنگی ناملموس چیست؟

در این راستا و در چند دهه اخیر معنی میراث فرهنگی توسعه یافته است.

امروزه میراث فرهنگی صرفاً به آثار و بناهای تاریخی و همین‌طور مجموعه‌ای از اشیاء محدود نمی‌شود، بلکه شامل دارایی‌ها و ذخایر فرهنگی مردم جهان نیز می‏‌شود. سنت‌های شفاهی،‌ هنرهای اجرایی و نمایشی، فعالیت‌های جمعی، آیین‌ها و جشن‌ها، علوم و دانش‌ طبیعی و فعالیت‏‌های مرتبط با طبیعت، کیهان و صنعت‌گری سنتی به همراه کلیه مهارت‏‌های مربوط به تولید صنایع‏‌دستی سنتی، همگی بخشی از ذخایر فرهنگی محسوب می‏‌شوند که میراث فرهنگیِ جهانی در پی‌ پاسداری از آن است. این مفهوم تازه، میراث فرهنگی ناملموس نامیده می‏‌شود که نسل ‏به‏ نسل و سینه ‏به ‏سینه از اجداد بشر به انسان امروزی رسیده و بایسته است به نسل‏‌های بعدی نیز منتقل ‌شود.

• تعريف يونسكو از ميراث فرهنگي ناملموس

طبق مفاد بند دوم كنوانسيون ۲۰۰۳ يونسكو، ميراث فرهنگي ناملموس، اين گونه تعريف مي‌شود: رويه‌ها (عُرف‌ها)، نمادها، دانش‌ها، مهارت‌ها، ابزارها، اشيا، آثار هنري و مكان‌هاي مرتبط با آنها، كه جوامع و افراد، آنها را بخشي از ميراث ناملموس خود مي‌شناسند و همواره از نسلي به نسلي ديگر منتقل مي‌شود و پيوسته به وسيله انسان‌ها و جوامع و گروه‌ها در پاسخ به محيط اطراف‌شان و در تقابل با طبيعت و تاريخشان خَلق مي‌شود و سازگار با مفاد حقوق بشر بين‌المللي و شرايط احترام متقابل ميان جوامع، گروه ها و اشخاص باشد.

توجه به میراث فرهنگی ناملموس، نقش مهمی در گفت‌‏و‏گوی‌ بین ‌فرهنگ‌های مختلف ایفا می‌کند و سبب ایجاد احترام متقابل به تنوع فرهنگی و شیوه‌های گوناگون زندگی می‏‌شود. میراث فرهنگي ناملموس، فرصتی است برای عرضه و ارائه فرهنگ و سبک زندگیِ اصیل کشورهای مختلف دنیا در عرصه بین‏‌الملل؛ و موجب مقاومت فرهنگی در برابر یکسان‏‌سازی فرهنگیِ کشورهای قدرتمند جهان می‌‏گردد.

قلمروهای میراث فرهنگي ناملموس

طبق تعاريف كنواسيون ميراث فرهنگي ناملموس، قلمرو ميراث ناملموس شامل 5 بخش اصلي است:

• بیان‌ و سنت‌های شفاهی:

این حوزه، فعالیت‌های مختلف گفتاری همچون ضرب‌المثل‌، چیستان‌، قصه‌، اشعار کودکانه، افسانه‌، اسطوره‌، ترانه‌، اشعار حماسی، سرود، آهنگ‌، اجراهای نمایشی و... را در بر می‏گیرد. این ابزارهای بیانی جهت انتقال دانش، ارزش‌های فرهنگی- اجتماعی و همچنین به منظور حفظ خاطرات جمعی به کار رفته و نقش مهمی در این راستا ایفا می‌کنند. بعضی از این سنت‏‌های شفاهی متداول‌ترند و ممکن است توسط تمامی جامعه و یا به عکس؛ توسط گروهی از زنان یا مردان و کهنسالان اجرا ‌شوند.

• هنرهای نمایشی:

هنرهای نمایشی از نمایش‏‌های موسیقییایی گرفته تا نغمه‌های منظوم، تئاتر و پانتومیم را در بر می‌گیرد. هنرهای نمایشی شامل شیوه‌های بیانیِ متفاوتی است که نمایانگر خلاقیت انسان‌ در طی تاریخ تمدن است. موسیقی عام‌ترین و فراگیرترین بخشِ هنرهای نمایشی است که در هر جامعه‌ای در جریان است و ابعاد مختلفی پیدا می‌کند. در چارچوب میراث فرهنگي ناملموس، هنرهای نمایشی علاوه بر آنکه دارای اشکال متنوع بیانی است؛ در برگیرندۀ مهارت‏هایی همچون ساخت‏ ساز، ابزارهای موسیقی، لباس‌ و نقاب است و شامل‌ تزئینات صحنه و بادی‏آرت نیز می‏‌شود.

• فعالیت‌های جمعی، آیین‌ها و جشن‌ها:

فعالیت‌های جمعی نظیر آیین‌ها و جشن‌ها فعالیت‌های معمول و مرسومی هستند که به زندگی جوامع و گروه‌های مختلف شکل می‌دهند و به آن ساختار می‌بخشند. آیین‌‏ها و جشن‏‌ها باعث می‌شوند اعضای جامعه به ‌وسیله شرکت در آیین یا جشن‌ با سایر شرکت‏ کنندگان مرتبط باشند. به بیانی دیگر فعالیت‏های اجتماعی باعث هویت‏ بخشی به افرادی می‏شود که در آیین یا جشنی فعالیت کرده‏اند؛ خواه این فعالیت در حوزه عمومی برپا شود خواه حوزه خصوصی، مهم فعالیتی است که عده‏ای را درگیر می‏‌کند.

• دانش سنتی‌ و اعمال مرتبط با طبیعت و کیهان:

منظور دانش، معلومات و مهارت‌هایی است که جوامع مختلف برای تعامل با طبیعت آنها را به کار می‌گیرند. این روش‌ها که افراد به کمک آنها جهان و طبیعت اطراف‌شان را درک می‌کنند؛ به وسیله زبان، سنت‌های شفاهی، خاطرات، جهان‌بینی‌ و حتی احساس تعلقِ مکانی بیان می‌شوند. دانش‌های سنتی مرتبط با محیط‌‏زیست، جانوران و گیاهان، نظام شفا بخشی سنتی، کیهان‌شناسی، جادوگری و باورها و آیین‌های مرتبط با دانش سنتی از مواردی است که مشمول میراث فرهنگی ناملموس می‌شود.

• سنت‌های مرتبط با صنایع‏ دستی:

صنایع ‌‏دستی، از ملموس‌ترین اشکال میراث فرهنگي ناملموس است. البته کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس یا همان کنوانسیون 2003 بیش از آنکه بر صنایع‏دستی تأکید کند به مهارت‌ها و دانش مرتبط با صنایع‏دستی توجه دارد. به بیانی دیگر، کنوانسیون میراث فرهنگی ناملموس می‏‌كوشد به جای تمرکز بر حفظ اشیاء، هنرمندان بومی را ترغیب کند تا با انتقال دانش‌ مرتبط به نسل جدیدتر، صنایع مربوطه را حفظ و به تداوم آن کمک کند. ابزارهای کار، البسه و پوشاک، جواهرات، ظروف، هنرهای تزئینی، ابزار و آلات سرگرمی، وسایل حمل‏و‏نقل، اسباب‏‌ بازی‏‌ها، خانه‏‌ها و سرپناه‌ها از مواردی هستند که در زیرمجموعه صنایع‏‌دستی گنجانده می‏‌شوند.

2014 Source: Publications of The Inter-City Intangible Cultural Cooperation Network - Isfahan  ICCN

انتشارات اجلاس و جشنواره بين‌المللي ميراث فرهنگي ناملموس - اصفهان 1393