لحظاتی پس از آن و طبق روال معمول، اظهارنظرها در مورد زمین‌لرزه، خطرات آن، لزوم مقاوم‌سازی، آمادگی در برابر این پدیده و ... آغاز شد. اما این بار یک نقل قول جدید در میان تمام این اظهارات به چشم می‌خورد: فرونشست زمین در تهران را جدی بگیریم.
درست دو روز پیش از این زمین‌لرزه، سرپرست معاونت عمرانی استانداری تهران در جلسه ستاد امداد و نجات استان تهران با بیان این‌که پدیده فرونشست چون آثار تخریبی آنی همچون زلزله و سیل ندارد، برای مسئولین و مردم محسوس نیست، علت اصلی فرونشست زمین در استان را برداشت بدون مطالعه از سفره‌های آب زیرزمینی اعلام کرد.
فرونشست تهران که به نظر می‌رسد اولین بار در پژوهش‌های سازمان نقشه‌برداری کشور به صورت جدی نمایان شده است، نه‌تنها جنوب غربی تهران را با نشست سالانه‌ای معادل 17 سانتی‌متر، بلکه دیگر مناطق استان را هم تحت تاثیر قرار داده است.
شهرام نصیری مدیر گروه بلایای طبیعی پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور، در این زمینه به همشهری می‌گوید: اگر در مناطق جنوبی تهران کاهش سطح آب زیرزمینی موجب این پدیده شده است، در مناطق شمالی شهر عدم تناسب جنس خاک با ساخت‌و‌سازها اصلی‌ترین دلیل بروز فرونشست است.
وی در توضیح این مطلب می‌افزاید: خاک‌های سست و رسی در اثر تحمیل بار زیاد ناشی از ساختمان‌های بلند‌مرتبه واکنش نشان می‌دهند و این واکنش به صورت نشست بیش از حد خاک نمود می‌یابد. اما اگر هنگام گشت‌‌و‌‌گذار در مناطق شمال تهران با دقت به اطراف نگاه کنید، مشاهده می‌کنید که معمولاً ساختمان‌های بلند‌مرتبه در بسیاری از مناطق شمالی تهران دارای ترک‌های عرضی هستند که این ترک‌ها نشان از فرونشست خاک منطقه در اثر پی‌ریزی ساختمان بر روی خاکی سست است.
چرا زمین می‌نشیند؟
ریزش یا فرورفتگی تدریجی یا ناگهانی در سطح زمین به سمت پائین بدون محدودیت در سرعت، بزرگی یا ناحیه وقوع فرونشست نامیده می‌شود که در صورت گسترش، عواقب شدید زیست محیطی و اقتصادی در پی دارد. این پدیده به عنوان یک مخاطره طبیعی ممکن است به صورت طبیعی یا در اثر فعالیت بشر ایجاد شود.
بررسی مطالعات صورت گرفته در نواحی مستعد این پدیده در کشور حاکی از آن است که عمده فرونشست زمین در ایران در اثر عواملی همچون افت سطح سیالات زیرزمینی، انحلال تشکیلات زیرسطحی و ریزش کارست است.
مهندس نصیری در این زمینه می‌گوید: هنگامی‌که تشکیلات زیرسطحی زمین به واسطه حل شدن توده آهکی از بین می‌رود کارست ایجاد می‌شود و با توسعه آن فرونشست پدید می‌آید. به گفته این کارشناس ارشد زمین‌شناسی مهندسی، فرونشست‌های اطراف سد لار منشأ کارستی دارند که به دلیل تاثیر گازهای آتشفشانی بر سنگ‌های آهکی منطقه پدید آمده‌اند.
از آنجا که تشکیل کارست پدیده‌ای است که بیشتر سدها را تحت تاثیر قرار می‌دهد، لازم است پیش از مکان‌یابی سد قابلیت ایجاد کارست و فرونشست منطقه بررسی شود.
زمین‌لرزه‌ها، تجزیه خاک‌های دارای عناصر ارگانیکی (مواد آلی) و ناپایداری زمین‌های ناهموار از دیگر عوامل طبیعی تاثیرگذار بر فرونشست زمین هستند.
نصیری در این باره می‌گوید: خاک‌های دارای عناصر ارگانیکی نتیجه عملکرد فشارهای بلند مدت بر لایه‌های متشکل از عناصر گیاهی است. این مواد در زیر سفره‌های آب زیرزمینی واقع می‌شوند و برای صدها سال به صورت نسبتاً پایدار باقی می‌مانند و اگر به هر دلیلی سفره آب زیرزمینی پایین‌تر از خاک‌های اشاره شده قرار گیرد، این نوع خاک‌ها در معرض خشک شدگی یا تجزیه شدن قرار می‌گیرند و در نتیجه سازه‌های احداث شده بر روی این خاک‌ها نشست می‌کنند.
هرچند به گفته دکتر مهدی زارع رئیس پژوهشکده زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، بررسی الگوی فرونشست‌های ایجاد شده در تهران حاکی از آن است که این نشست‌ها بر اثر زلزله پدید نیامده‌اند، به‌طور کلی باید گفت زمین‌لرزه از دلایل طبیعی بروز این پدیده است که می‌تواند جابه‌جایی‌های عمودی تا حدود 15 متر (نسبت به سطح دریا) ایجاد کند.
این فرونشست‌ها ممکن است دارای گسترش تدریجی قبل از بروز زمین‌لرزه و یا به صورت ناگهانی باشند. اگرچه این پدیده به‌ندرت حاصل می‌شود ولی در صورت بروز بسیار مخرب است. کارشناسان اغلب وقایع فرونشستی در امتداد شمال غربی اقیانوس آرام را مرتبط با زمین‌لرزه می‌دانند.
انقباض خاک‌های رسی از دیگر مواردی است که موجب فرونشست می‌شود. نصیری در این زمینه می‌گوید: رس نسبت به عبور آب نفوذ‌ناپذیری شدیدی دارد و معمولاً حجمی از رطوبت را برای دهه‌های زیادی نگهداری می‌کند.
این نوع خاک در صورت خشک شدن منقبض و با مرطوب شدن منبسط می‌شود و این مسئله به هنگام منقبض و متورم شدن فصلی موجب شکاف برداشتن خاک مجاور سازه‌ها می‌شود. از سوی دیگر هنگامی که درختان در خاک‌های رسی رشد می‌کنند، ریشه‌های درختان به منظور یافتن آب گسترش می‌یابند و باعث خشک شدگی محلی خاک‌ها و غالباً فرونشست می‌شوند.
خسارت به خاک زیرین به دلیل جریان آب موجود در آن نیز از دیگر مواردی است که منجر به فرونشست می‌شود. معمولاً آب‌های زیرزمینی حاصل از باران یا نشت کانال‌های اصلی آب مسیر عبور خود را شسته و باعث تضعیف آن می‌شوند و این مسئله به صورت فرونشست خاک و زمین زیر ساختارهای سنگین نزدیک آن و در نهایت نشست سازه‌های مربوطه مشاهده می‌شود.
«فرونشست 17 سانتیمتری زمین در جنوب غربی تهران برای تاسیسات زیربنایی خطرناک است.» این اظهار نگرانی مهندس یوسفعلی درون‌پرور، سرپرست معاونت عمرانی استانداری تهران که با تاکید بر لزوم تغییر الگوی کاشت و ممنوعیت صدور مجوز حفر جدید در دشت‌های این محدوده همراه بود، بیانگر آن است که کاهش سفره‌های آب زیرزمینی از عوامل مهم تاثیرگذار بر فرونشست زمین در این منطقه است.
مدیر‌گروه بلایای طبیعی پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور در این زمینه می‌گوید: اگرچه آب‌های زیرزمینی پرکننده فضاهای کوچک بین ذرات خاک هستند، می توانند در حفظ شکل زمین نیز مؤثر باشند. در این حالت هرگونه کاهش و پایین آمدن سطح ایستایی سفره‌های آب زیرزمینی موجب خروج آب از این فضا‌ها و در نهایت نشست زمین می‌شود.
از سوی دیگر، افزایش جمعیت منجر به افزایش تقاضای آب از منابع آب زیرزمینی می‌شود که سبب فرونشست بیشتر زمین در نواحی قبلاً نشست کرده و یا باعث فرونشست جدید در نواحی‌ای می‌شود که تاکنون وقایع فرونشستی در آن مشاهده نشده است.
این بدان معناست که هرچند در گذشته عمدتاً نواحی فرونشستی فقط شامل زمین‌های کشاورزی بوده که آب زیرزمینی به منظور آبیاری مزارع استفاده می‌شده، در آینده به دلیل افزایش جمعیت در شهرهای مهم خسارات ناشی از فرونشست زمین بیشتر خواهد بود.
تغییرات آب و هوایی در سال‌های اخیر که موجب بارش کمتر و کاهش منابع آب زیرزمینی و در نتیجه پمپاژ آب زیرزمینی بیشتر در این مدت بوده است هم از دیگر دلایل بروز فرونشست است که کارشناسان به آن اشاره می‌کنند.
توجه به این موارد وقتی اهمیت بیشتری دارد که بدانیم سامانه‌های آب زیرزمینی واکنش کندی نسبت به فعالیت‌های بشری دارند و در نتیجه مدیریت صحیح این منبع با ارزش لازم و ضروری است. دیگر فعالیت‌های بشری همچون تغییر کاربری زمین، احداث، بهره‌برداری و یا بارگذاری سازه‌های مهندسی، زهکشی خاک‌های آلی، معدن‌کاری زیرسطحی و یا پمپاژ نفت نیز از جمله دلایل وقوع فرونشست محسوب می‌شوند.
مقابله با فرونشست زمین
فرونشست سطح زمین در صورت گسترش به ساختارهای زیربنایی موجود خسارت وارد می‌کند و در بدترین شرایط، زندگی بشر را به مخاطره می‌اندازد. از سوی دیگر نشانه اولیه این پدیده به عنوان یکی از مخاطرات طبیعی همیشه قبل از وقوع ریزش مشاهده نمی‌شود.
مهندس نصیری در این زمینه می‌گوید: تشخیص و نمایان‌سازی نواحی که به دلیل خطرپذیری و به مخاطره انداختن زندگی، مستعد فرونشست هستند ضروری است و این اهمیت موجب شده پایگاه ملی داده‌های علوم زمین، با گردآوری منابع تحقیقاتی موجود در کشور و ارائه یک الگوی اطلاعاتی در این زمینه، پایگاه داده‌های فرونشست زمین در ایران را تدوین کند.
مهندس نصیری با بیان این مطلب، می‌گوید: از سوی دیگر باید توجه داشته باشیم که تاثیرات فرونشست ممکن است به وسیله دیگر فعالیت‌های طبیعی در ناحیه همچون فعالیت‌های آتشفشانی، زمین‌لرزه‌ها و زمین‌لغزش‌ها تسریع شود و با توجه به لرزه‌خیز بودن مناطق زیادی از کشور ما توجه به این پدیده اهمیت ویژه‌ای دارد.
آزمایش خاک منطقه پیش از ساختمان‌سازی، تقویت خاک با روش‌هایی چون کوبش و استفاده از شمع در مکان‌هایی که خاک از استحکام لازم بی‌بهره است، مکان‌یابی مسیر قنوات در هنگام احداث سازه‌ها از جمله مواردی است که مهندس نصیری به آنها اشاره می‌کند.
این کارشناس ادامه می‌دهد: متاسفانه مطالعات ما در این مورد اغلب موردی و پراکنده هستند حال آن‌که لازم است با انجام مطالعات منسجم در این مورد دولت از طریق سازمان‌های مرتبط اقدام به انتشار نقشه‌های تصمیم‌سازی کند که نمایانگر ابعاد خطر در شهرهای مختلف باشد.
این نکته‌ای است که در سخنان سرپرست معاونت عمرانی استانداری تهران نیز به چشم می‌آید: کارگروه‌های زیرمجموعه ستاد حوادث استان باید پدیده فرونشست در استان را به‌طور جدی در دستور کار خود قرار دهند تا با برنامه‌ریزی هدفمند امکان کنترل و جلوگیری از فرونشست میسر شود.
مهندس درون‌پرور در جلسه ستاد امداد و نجات استان تهران ضمن تاکید بر ضرورت هماهنگی و همکاری کلیه دستگاه‌های اجرایی استان جهت کنترل پدیده فرونشست زمین در استان، خاطرنشان می‌کند: تمامی دستگاه‌های خدماتی در استان باید نسبت به مقاوم‌سازی تاسیسات زیربنایی از جمله خطوط انتقال نفت، گاز، آب، تلفن و همچنین خطوط راه‌آهن با هماهنگی سازمان زمین‌شناسی کشور اقدام کنند.
