سال‌هاست بالا رفتن آمار سکته‌های قلبی و مغزی و میزان ابتلای افراد به انواع سرطان‌ها نگرانی‌های ویژه‌ای را در جامعه پزشکی ایجاد کرده است، از همین روست که امروزه متخصصان تغذیه با تأکید بیشتر نسبت به سال‌های گذشته توصیه می‌کنند که افراد به‌منظور تأمین سلامت خود به مصرف غذاهای کم‌کالری و به‌ویژه میوه و سبزیجات روی آورند. امروزه به‌منظور پیشگیری از بیماری‌های ناشی از تغذیه بد، روی بسته یا قوطی بسیاری از مواد غذایی و انواع نوشابه‌ها به‌طور جزئی و ریز میزان انرژی و کربوهیدرات، چربی، شکر و کالری این مواد درج‌شده است. اقدامات زیادی نیز در زمینه تولید و ساخت برنامه‌های سلامت و ایجاد شبکه‌های تلویزیونی مختص سلامت و صفحات ویژه‌ای که به بحث بهداشت و سلامت در روزنامه‌ها می‌پردازند در ایران و سایر نقاط دنیا انجام گرفته است.عمده این تلاش‌ها به‌منظور تغییر سبک زندگی و سبک تغذیه جهت پیشگیری از ابتلای افراد به انواع بیماری‌ها و سرطان‌ها صورت می‌گیرد. در این مطلب تلاش شده است ضمن گفت‌وگو با دکتر احمدرضا درستی، متخصص تغذیه و عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران به تأثیر تغذیه و فعالیت جسمانی در پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های حاد و عوامل مرگ‌آور پرداخته شود.
- درباره ارتقای سلامت مردم به‌عنوان هدف ویژه کشورهای توسعه‌یافته توضیح دهید . این هدف شامل چه مواردی می‌شود و آیا می‌توان این طرح را به‌عنوان یکی از الگوهای سلامت در کشورمان درنظر گرفت؟
رسیدگی بهتر و بیشتر به وضعیت سلامت مردم به‌ویژه در 2دهه نخست سده بیست و یکم به‌عنوان هدف در برخی کشورهای پیشرفته دنبال می‌شود. برای اجرای این هدف چند نکته مورد توجه قرار گرفته است؛ از جمله این نکات می‌توان به تغذیه مناسب، کاستن از اضافه وزن، داشتن فعالیت فیزیکی کافی و تناسب اندام، عدم‌استعمال تنباکو و دسترسی به خدمات بهداشتی مناسب در جهت کاهش سرطان، دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی اشاره کرد. همچنین بعضی منابع علمی دیگر دوری از آفتاب شدید، کاهش نوشیدن قهوه و چای غلیظ، آزمایش دوره‌ای جهت بررسی احتمال بروز سرطان در بدن افراد را در این زمینه مورد تأکید قرار داده‌اند. با رعایت این موازین احتمال ابتلا به سرطان‌های حلق، مری، حنجره، ریه، کلیه، مثانه، پانکراس، پوست، معده، بیضه، سینه، گردن رحم، رحم، پروستات و روده بزرگ کاهش می‌یابد. طبیعتا زمانی که این اهداف، زمینه را برای پیشگیری از یکسری از بیماری‌های عام فراهم می‌کنند می‌توان ضمن مطالعه جزئیات این اهداف از آنها به‌عنوان یکی از الگوهای سلامت در کشور استفاده کرد.
- کدام بیماری‌ها عامل بیشترین میزان مرگ‌ومیر در جهان تشخیص داده شده‌اند؟
بیماری‌های قلبی- عروقی، سرطان و دیابت عامل دو‌سوم تمام مرگ‌ها در کشورهای پیشرفته هستند. در آمریکا در سال2001 (12سال پیش) حدود 1/5 میلیون مورد مرگ به همین علت اتفاق افتاده است. این 3بیماری موجب کاهش سلامتی، کاهش امید به زندگی و رنج بسیار، ناتوانی و هزینه‌های اقتصادی هنگفت می‌شوند. هزینه پیشگیری از این بیماری‌ها به نسبت هزینه درمان آنها بسیار اندک است.
- آیا چاقی احتمال ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد؟
چاقی در بسیاری از بیماری‌ها نقش مهمی دارد. متأسفانه این عارضه به‌سرعت در تمام دنیا رو به گسترش است به‌طوری که در سال2000 شیوع چاقی در برخی کشورهای پیشرفته به 65درصد جمعیت بزرگسالان رسید. چاقی احتمال ابتلا به سرطان‌های مختلف از جمله سرطان غدد گردنی (آدنو کارسینوما)، روده بزرگ، راست‌روده، کلیه، سینه و رحم در مورد خانم‌های یائسه را افزایش می‌دهد. چاقی عامل حدود یک‌چهارم سرطان‌های سینه در جهان است. احتمال بروز سرطان سینه در زنان یائسه دارای اضافه وزن حدودا 50 درصد بیش از دیگر خانم‌هاست. مصرف بالای میوه‌ها و سبزیجات، حداقل 400 گرم در روز، در مدت زمان طولانی، احتمال ابتلا به چاقی و افزایش وزن را به‌ویژه در میانسالی کاهش می‌دهد و احتمال ابتلا به سرطان‌های حفره دهانی، مری، معده، روده بزرگ و رکتوم را هم می‌کاهد. در برخی مطالعات بین مصرف مغز دانه‌ها و سرطان قولون ارتباطی مشاهده شده به‌طوری که مصرف این مواد به‌ویژه در خانم‌ها احتمال ابتلا به سرطان را کاهش داده است. مصرف سویا نیز به وضوح در کاهش سرطان نقش دارد. دریافت فلاوونوئیدها، مواد رنگی موجود در سبزی و میوه‌هایی نظیر گوجه‌فرنگی، انگور قرمز، هویج، چای، سیب درختی، پیاز و امثال آن، در کاهش احتمال ابتلا به سرطان‌های سیستم‌های گوارش و تنفس انسان نقش مؤثری را ایفا می‌کنند اما اثر فوری در مردان مسنی که به مصرف این مواد روی آورده‌اند گزارش نشده است. نوشیدن چای سبز و مصرف سبزیجات تیره نیز در برخی مطالعات علمی به‌عنوان عوامل کاهش احتمال سرطان سینه مطرح شده‌اند.
- مصرف چه نوع غذاهایی خطر سرطان در افراد را افزایش می‌دهد؟
مصرف مواد غذایی آلوده به برخی قارچ‌ها (کپک‌ها) باعث وارد‌شدن سم خطرناکی به نام آفلاتوکسین به بدن می‌شود که این سم احتمال ابتلا به سرطان کبد را افزایش می‌دهد. مصرف نوعی غذای چینی (تهیه شده از ماهی شور) خطر سرطان حلق را به‌ویژه در کسانی که از کودکی این غذا را مصرف کرده‌اند افزایش می‌دهد. مصرف غذاهای حاوی مواد نگهدارنده، گوشت قرمز و نمک فراوان احتمال ابتلا به سرطان معده را افزایش داده و استفاده از غذاها و نوشیدنی‌های خیلی داغ نیز احتمال خطر سرطان‌های حفره دهان، مری و حلق را بالا می‌برد. مصرف بالای سبزی و میوه و کاهش مصرف گوشت قرمز، بیش از کاهش مصرف چربی، خطر سرطان‌های سینه، روده و پروستات را کاهش می‌دهد. بین مصرف کربوهیدرات‌ها (قندها) تصفیه‌شده با سرطان روده هم ارتباط دیده شده است.
- آیا آنگونه که گفته می‌شود فعالیت فیزیکی باعث کاهش اثرات عوامل مرگ‌آور می‌شود؟
فعالیت فیزیکی خطر تمام عوامل مرگ‌آور را کاهش می‌دهد؛ از جمله این عوامل می‌توان به بیماری‌های قلبی- عروقی، پرفشاری خون، برخی سرطان‌ها، پوکی استخوان، بیماری‌های اسکلتی و دیابت نوع 2 اشاره کرد. فعالیت مناسب بدنی متابولیسم گلوکز را بهبود می‌بخشد، چربی بدن را کم می‌کند و فشار خون را پایین می‌آورد. فعالیت فیزیکی با تأثیر روی برخی از ترکیبات ترشحی بدن، کاهش زمان توقف مواد سمی در روده‌ها و بالا بردن سطح آنتی‌اکسیدان‌ها، موادی که از سوخته‌شدن نامناسب چربی‌ها در سطح سلول‌های بدن که منجر به سرطانی و پیرشدن سلول‌ها می‌شود جلوگیری می‌کنند. در ضمن فعالیت فیزیکی احتمال ابتلا به سرطان‌های مختلف از جمله سرطان سینه که در اثر متابولیسم هورمونی در زنان ایجاد می‌شود کاهش می‌دهد. تحرک بدنی مناسب همچنین احتمال بروز سرطان‌های رحم، ریه، پروستات و قولون را کم می‌کند، علاوه بر این احتمال عفونت ریه و سنگ‌های کلیوی بر اثر ورزش کاهش می‌یابد، فعالیت فیزیکی سلامت اسکلتی-عضلانی را نیز ارتقا می‌بخشد و نشانه‌های افسردگی را هم کم می‌کند. البته شروع ناگهانی و فعالیت شدید برای افرادی که آموزش کافی ندیده‌اند و یا به‌تدریج فعالیت خود را افزایش نداده‌اند نیز ممکن است موجب عوارضی از جمله جراحات، کم آبی بدن یا سکته قلبی شود. متخصصان و مسئولان حوزه بهداشت و سلامت در سطح جهان توصیه می‌کنند که یک فعالیت فیزیکی متوسط در حد 60-30 دقیقه در روز وجود داشته باشد. برآورد شده که 17درصد از بزرگسالان در جهان فعالیت بدنی ندارند. حدود 41 درصد مردم جهان هم اگرچه از نظر فیزیکی تا حدودی فعالند ولی فعالیت آنها اندک است؛ یعنی به‌طور متوسط کمتر از 2/5 ساعت در هفته به فعالیت بدنی می‌پردازند. تخمین زده می‌شود که بی‌تحرکی موجب مرگ حدود 2 میلیون نفر در سراسر جهان در سال می‌شود. امروزه در مناطق کم درآمد فعالیت فیزیکی مردم به نسبت افراد پردرآمد کمتر شده است.
- آیا ورزش در درمان سرطان سینه به‌طور خاص مؤثر است؟
اغلب زنان مبتلا به سرطان سینه به آن اندازه که توصیه شده فعالیت بدنی ندارند که لازم است جهت کاهش وزن و به‌منظور بهبود بیماری و عوارض ناشـــی از آن، فعالیت بدنی مناسبی را اختیار کنند. زنان چاق، بسیار کمتر از زنان لاغر از سرطان سینه جان سالم به در می‌برند و همچنین شدت عوارض و وخامت بیماری در زنان چاق بیشتر است. گرچه درمان سرطان قدرت فعالیت را کاهش می‌دهد، ولی توصیه شده که حتی آنهایی که تحت شدیدترین درمان قرار دارند هم از نظر فیزیکی فعال باشند؛ زیرا فعالیت فیزیکی اثرات مثبتی داشته و ضعف ناشی از درمان را کاهش می‌دهد و کیفیت زندگی و وضعیت روانی بیمار را ارتقا می‌دهد. نیمی از مبتلایان به سرطان سینه با خواب شبانه مشکل دارند که فعالیت فیزیکی به آنها بسیار کمک می‌کند. البته لازم است که فعالیت به‌صورت مرتب باشد.
نقش تغییر سبک زندگی در افزایش بیماری‌ها
تغییرات اجتماعی در ایران و بسیاری از کشورهای منطقه، طی 30 سال اخیر، وضعیت سلامت مردم را دستخوش تغییرات و دگرگونی‌های فراوان کرده است. تغییر سنت‌های گذشته و به‌کار‌گیری شیوه‌های جدید زندگی به تغییر در الگوهای غذایی از جمله افزایش دریافت چربی‌های اشباع و کاهش دریافت میوه و سبزی و ویتامین‌های آن منجر شده که این امر باعث افزایش شیوع بیماری‌های غیرواگیر مانند بیماری‌های قلبی- عروقی، سرطان و دیابت شده است. همین امر لزوم پرداختن به مبحث ارتباط میان سرطان و تغذیه را بیش از پیش آشکار می‌سازد. براساس گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال2005 میلادی، بیماری‌های مزمن نظیر بیماری‌های قلبی- عروقی، دیابت، چاقی، انواع سرطان و بیماری‌های تنفسی علت 60 درصد از مرگ‌ها بوده و 35میلیون مرگ در سال به‌دلیل این بیماری‌ها رخ داده است. همچنین 80درصد از مرگ‌های فوق در کشورهای درحال توسعه با درآمد کم مشاهده شده است. رژیم غذایی در دست کم، 35 درصد از کل موارد سرطان‌ها دخالت دارد که این رقم در زنان به 50درصد می‌رسد. براساس پیش‌بینی سازمان جهانی بهداشت تا سال2020 موارد جدید سرطان‌ها به 15میلیون می‌رسد. بنابراین سرطان از جمله بیماری‌هایی است که تغذیه صحیح در پیشگیری و درمان آن می‌تواند نقش مهمی داشته باشد. به‌عنوان مثال افرادی که کمتر از 5بار در روز میوه و سبزی مصرف می‌کنند بیشتر در معرض خطر سرطان‌های دستگاه گوارش قرار دارند.
