طی یک سال گذشته قیمت کاغذ، به‌ویژه کاغذ روزنامه افزایش چشمگیری داشته؛ افزایشی که همچون اختاپوس گلوی مطبوعات و نشریات را می‌فشارد و تنفس را بر مطبوعات سخت کرده است.
حدود یک سال است که بازار کاغذ در کشور دچار نوسانات و مشکلاتی شده و وعده‌های مسئولان برای حل آن دست‌کم تاکنون بی‌نتیجه مانده چنان‌که هر روز شاهد افزایش قیمت کاغذ هستیم و در چنین شرایطی وضعیت برای نشریات و مطبوعات نگران‌کننده است و برخی روزنامه‌ها و مجلات تعداد صفحات خود را کاهش داده‌اند و برخی دیگر نیز در آستانه تعطیلی قرار دارند.
کاغذ در اقتصاد رسانه‌های مکتوب جایگاه بسیار مهمی دارد و اکنون تنها برخی مطبوعات که تعداد آنها به اندازه انگشتان دست هم نمی‌رسد و از کاغذ دولتی استفاده می‌کنند توان ادامه حیات دارند و مابقی در حال بلاتکلیفی هستند و جالب اینکه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که متولی مطبوعات است تاکنون در تأمین کاغذ موفق نبوده‌است. البته برخی از روزنامه‌ها و مجلات برای تأمین بخشی از هزینه‌های کاغذ و ادامه حیات به ناچار قیمت تکفروشی را افزایش داده‌اند. دست‌اندرکاران مطبوعات نیک واقف‌اند که افزایش قیمت تکفروشی به مخاطبان فشار می‌آورد و به همین دلیل تا حد ممکن با افزایش قیمت مخالف هستند اما چاره چیست؟
در چنین شرایطی نمی‌توان آینده روشنی برای مطبوعات به‌ویژه مستقل‌ها متصور بود. اکنون افزون بر گرانی روز به‌روز کاغذ، این محصول کمیاب نیز شده است، بسیاری از ناشران چاپ کتاب را متوقف کرده‌اند، برخی مجلات نوبت انتشار خود را تغییر داده‌اند و برخی دیگر نیز از تعداد صفحات کاسته‌اند تا بتوانند بحران کاغذ را پشت سر بگذارند.
مشکل کاغذ مطبوعات از کجاست؟
در کشور ما تأمین کاغذ هم راهکارهای خاص خودش را دارد. البته طی سال‌های اخیر ماجرای کاغذ ادامه داشته اما این بار نوسانات ارزی مشکل را دوچندان کرده و ابعاد جدیدی به آن داده است. در این میان برخی بر این باورند که بحث کمبود و افزایش روزافزون قیمت کاغذ مطبوعات ناشی از فشارها و تحریم‌های اقتصادی غرب است. در مقابل اما گروهی دیگر بر این نکته تأکید می‌کنند که وضعیت کنونی نتیجه بی‌تدبیری دولت درخصوص تأمین کاغذ برای مطبوعات است و تجار و واردکنندگان کاغذ هنوز نمی‌دانند آیا ارز به کاغذ اختصاص می‌یابد یا خیر؟
در آشفته بازار کنونی برخی نیز قبلا کاغذ با ارز دولتی وارد کرده و آن را به چند برابر قیمت می‌فروشند. البته دراین میان گروه سومی هم وجود دارد که برخی دست‌اندرکاران بازار کاغذ هستند و بر این باورند که کاغذ زیادی در انبارها موجود است اما به دلایلی به بازار عرضه نمی‌شود و مسئولان مربوطه نیز به این ماجرا ورود نمی‌کنند و ترجیح می‌دهند سکوت کنند.
وضعیت بحرانی کاغذ مطبوعات در یک برنامه زنده تلویزیونی مطرح شد و معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که متولی مطبوعات است در پاسخ به وضعیت کنونی کاغذ مطبوعات بحثی را مطرح کرد که طی سال‌های گذشته بارها برای توجیه کم‌کاری‌ها به آن استناد شده است؛ «پیش از هر چیز باید بپذیریم وضعیتی که به آن دچار شده‌ایم حاصل سیاست‌های قدرت‌های بزرگ جهان است و کاغذ هم همچون دیگر کالاهای استراتژیک و ضروری از این دایره خارج نیست». محمد‌جعفر محمد‌زاده معاونت مطبوعاتی وزیر ارشاد اذعان کرد که حدود 150هزار تن کاغذ تولید داخل کفاف مصرف کشور را نمی‌دهد. مصرف کاغذ کشور 300تا 350هزار تن است.
به گفته او تا چند‌ماه پیش ارز مرجع یکهزار و 226تومانی به همراه ثبت سفارش از وزارت صنعت، معدن و تجارت برای واردات کاغذ اختصاص می‌یافت و با وقفه‌ای که در وضعیت اختصاص ارز بروز کرد مشکلاتی پیش آمد و وزارت صنعت، معدن و تجارت باید دراین باره پاسخگو باشد.
محمد‌زاده با اشاره به اینکه باید دلیل نوسان و جهش‌های قیمت کاغذ بررسی شود اظهار کرد: در وهله اول متولیان ارز کشور مسئله را مشخص کنند که چرا بیش از سه‌‌ماه است که تکلیف ارزی واردکنندگان کاغذ نامشخص است، اگر با ارز آزاد، کاغذ با نرخ جهانی وارد کنیم باز هم نباید قیمت کاغذ این قدر گران باشد.
تولید کم و نامرغوب
تولیدات داخلی کاغذ در ایران کفاف نیازها را نمی‌دهد و از طرفی کاغذ تولید داخلی از کیفیت مرغوب برخوردار نیست. به گفته سیدطاهر شبیری، دبیر سندیکای تولید‌کنندگان کاغذ و مقوای ایران، ۲۸ هزار تن کاغذ تحریر و چاپ و به همین میزان کاغذ روزنامه در ایران تولید می‌شود درحالی‌که مصرف کاغذ روزنامه ۱۱۴ هزار تن است که این کاهش تولید به‌دلیل بالا رفتن قیمت مواداولیه بوده است.
در همین حال برخی کارشناسان خواستار صفرشدن تعرفه واردات کاغذ هستند و برخی دیگر نیز این کار را نادرست می‌دانند. رئیس اتحادیه کاغذفروشان نیز اخیرا در گفت‌وگو با خبرگزاری‌ها اظهار کرد: مدت‌هاست با وزارت صنعت، معدن و تجارت مکاتبه کرده‌ایم اما به نتیجه‌ای نرسیده‌ایم. درخواست کرده‌ایم نام تاجرانی که کاغذها را وارد بنگاه‌ها کرده‌اند به ما اعلام کنند اما این کار را نکردند و در این بین عده‌ای سودجو کاغذ را به سه برابر قیمت واقعی به ما می‌فروشند. منصور حاجی‌آخوندیان گفت: اگر مسئولان نمی‌توانند در این خصوص کاری بکنند، دست‌کم نام و نشان تاجرها را بدهند تا خودمان پیدایشان کنیم و جلوی این مسئله را بگیریم.
به گفته معاون مطبوعاتی وزارت ارشاد، کارخانه‌های داخلی فقط می‌توانند بخشی از نیاز کشور به کاغذ را تأمین کنند و برای تنظیم بازار و تعدیل قیمت‌ها نیاز به واردات کاغذ است، به‌ویژه در برخی از انواع کاغذ مانند «ال. دبلیو. سی» که کاملا وارداتی است.
مدیر فنی و چاپ یکی از روزنامه‌های پرتیراژ کشور نیز درباره افزایش قیمت کاغذ گفت: قیمت کاغذ خارجی روزنامه سال 90هر کیلو یکهزار تومان بود اما امسال به بیش از دوهزار و 500تومان رسیده و این افزایش قیمت مشکلات زیادی برای روزنامه‌ها ایجاد کرده است. او اظهار کرد: کاغذ تولید داخل نیز از کیفیت مطلوب برخوردار نیست و پرتی زیادی دارد و دغدغه دست‌اندرکاران روزنامه‌ها تأمین کاغذ مناسب است.
وعده های ارشاد
در وضعیت بحرانی کاغذ آنچه بیش از هرچیز آزار‌دهنده است وعده‌های مسئولان مربوطه است، چندی پیش علی اسماعیلی، سرپرست معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در جمع مدیران مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی از حمایت جدی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای رفع مشکلات و موانع پیش روی کارخانجات تولید کاغذ داخلی سخن گفت. علی اسماعیلی اظهار کرد: حل مشکل کاغذ به اهتمام همه دستگاه‌ها به‌ویژه وزارت صنعت، معدن و تجارت نیاز دارد.
سیدمحمد حسینی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز اعلام کرد: دولت با تشکیل جلساتی برای حل مشکل گرانی کاغذ چاره‌اندیشی کرده و برای واردات کاغذ ارز اختصاص داده است. این درحالی بود که بهمن دری، معاون سابق امور فرهنگی وزارت ارشاد نیز وعده حل مشکل بازار کاغذ تا شش‌ماه آینده را داده بود.
البته پس از آنکه وعده‌های داده شده درباره حل مشکل کاغذ عملی نشد، وزیر ارشاد مشکل گرانی کاغذ را متوجه وزارت صنعت، معدن و تجارت دانست. ایسنا نیز در این‌باره چندی پیش نوشت: حدود یک‌ماه پیش وزیر صنعت، معدن و تجارت وعده داد که مشکل قیمت بالای کاغذ در بازار با راه‌اندازی دو کارخانه جدید و تسهیل واردات آن به‌زودی حل می‌شود. وزارت صنعت، معدن و تجارت پس از اجرای فاز نخست قانون هدفمندی یارانه‌ها، با افزایش قیمت کاغذ روزنامه در دو مرحله و در مجموع به میزان 17درصد موافقت کرده بود.
مذاکره با بانک مرکزی
مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی نیز دو هفته پیش از مذاکره با بانک مرکزی برای کنترل بازار کاغذ و تخصیص ارز مرجع به واردکنندگان کاغذ روزنامه خبر داد. پدرام پاک‌آیین، معیارهای پرداخت یارانه به مطبوعات را کمی و کیفی دانست و به ایسنا گفت: شاخص‌های کمی شامل شمارگان، میزان کاغذ مصرفی، نوع و گرماژ کاغذ مصرفی و شاخص‌های کیفی شامل میزان تولید محتوا اعم از محتوای نوشتاری و تصویری است.
او اظهار کرد: یارانه‌ها با احتساب ۷۰ درصد ضریب کمی و ۳۰ درصد ضریب کیفی پرداخت می‌شوند، با این توضیح که این ضرایب کمی و کیفی در نهایت با یکدیگر پیوستگی و هم افزایی دارند. مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های د اخلی وزارت ارشاد با اشاره به اینکه گرانی کاغذ نخستین تأثیر خودش را درهزینه تمام‌شده مطبوعات نشان خواهد داد اعلام کرد: افزایش هزینه تمام‌شده به‌طور طبیعی باعث افزایش قیمت مطبوعات می‌شود و با توجه به اینکه مطبوعات یک محصول فرهنگی محسوب می‌شود نخستین کالایی است که از سبد خانوار حذف می‌شود.
به گفته او، افت تیراژ مطبوعات، کاهش حجم و کیفیت آنها درصورت نیافتن راه‌حل مناسب، دور از ذهن نخواهد بود. پاک‌آیین اضافه کرد: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای جلوگیری از این فشارها به افزایش یارانه‌ها و افزایش نوبت‌های پرداخت اقدام کرد. همچنین برای کنترل بازار کاغذ به‌منظور تخصیص ارز مرجع به واردکنندگان کاغذ روزنامه مذاکراتی با بانک مرکزی انجام داده‌ایم.
پاک‌آیین یکی از دلایل گرانی کاغذ را نامتعادل بودن تولید و مصرف عنوان کرد و افزود: کاهش تولید کاغذ و نوسانات نرخ ارز تأثیر نامطلوبی بر نظام توزیع کاغذ گذاشته است که امیدواریم این موضوع در کارگروه حمایت از تولید رسیدگی شود. او کنترل قیمت مطبوعات را به نفع فرهنگ کشور دانست و اعلام کرد: اگر بخشی از یارانه‌های پرداختی به مطبوعات را به بخش‌های زیرساختی مانند چاپ و توزیع هدایت کنیم می‌توانیم قیمت‌ها را کنترل کنیم.
یارانه و حواله کاغذ
وزیر ارشاد هفته گذشته در بروجرد اعلام کرد: گرانی کاغذ بر روند چاپ و نشر در کشور تأثیر منفی گذاشته که بیشترین فشار آن روی دوش مطبوعات به واسطه چاپ روزانه آنهاست و برای کاهش فشار وارده بر مطبوعات مصمم هستیم با پرداخت یارانه و سایر اقدامات از آنها حمایت کنیم.
در همین حال مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی از تخصیص مقدار قابل توجهی کاغذ تولید داخل به نشریات کشور طی روزهای آتی به‌صورت حواله و از سوی یکی از مؤسسات وابسته به معاونت مطبوعاتی خبر داد. پاک‌آیین در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر با اشاره به تصمیم اخیر دولت برای مهار قیمت کاغذ، گفت: تعرفه واردات کاغذ بنا به مصوبه هیأت دولت در جلسه سی‌ام شهریور‌ماه حذف شد و به صفر رسید و بنابراین انتظار می‌رود قیمت کاغذ موجود در بازار به مقدار قابل توجهی کاهش پیدا کند.
او اظهار کرد: تعرفه واردات کاغذ ابتدا چهاردرصد بود که چند‌ماه پیش با افزایشی شش‌درصدی به 10درصد رسید و این مسئله، تأثیر نامطلوبی بر قیمت کاغذ وارداتی داشت زیرا در شرایطی که زیرساخت‌های موجود امکان افزایش تولید را نمی‌داد، این افزایش تعرفه اقدامی مغایر با تولید رسانه‌ای ارزیابی می‌شد.
مدیرکل مطبوعات و خبرگزاری‌های داخلی وزارت ارشاد با اعلام جزئیاتی از طرح در دست اجرای معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد برای کاهش مشکل نشریات، گفت: برای کاهش قیمت در روزهای آینده، فرمی برای توزیع حواله کاغذ توسط «مؤسسه مطبوعاتی نشرآوران» به اجرا درخواهد آمد و قیمت این حواله‌ها از بهای بازار پایین‌تر خواهد بود.
تعطیلی، پیامد گرانی کاغذ
همانطور که بیان شد یکی از پیامدهای گرانی کاغذ، تعطیلی مطبوعات و نشریاتی است که بنیه مالی قوی‌ای ندارند. فریدون صدیقی در این‌باره گفت: افزایش قیمت کاغذ بسیار نگران‌کننده است از جمله پیامدهای آن تعطیلی بسیاری از نشریات است. پیشکسوت روزنامه‌نگاری بر این باور است که افزایش قیمت تکفروشی روزنامه‌ها به‌خودی خود بر بودجه حداقلی مخاطب تأثیر می‌گذارد و باتوجه به تهدیدات پیرامونی و مشکلاتی که مخاطب دارد، در چنین موقعیتی ترجیح می‌دهد آن بودجه را صرف هزینه‌های دیگر زندگی کند.
او تأکید کرد: معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد باید چاره جویی کند. مدیر مسئول روزنامه تفاهم نیز در گفت‌وگو با فارس با اشاره به مشکل گرانی کاغذ روزنامه‌ها اظهار کرد: اگر این مشکل تا پایان مهر‌ماه حل نشود مطمئناً تعدادی از روزنامه‌ها تعطیل خواهند شد.
حسین یحیایی، با بیان اینکه مشکل کاغذ کلاف سردرگمی است که حتی به آن ارز مرجع هم اختصاص داده نشده است، گفت: این آمادگی را داریم که اگر به کاغذ ارز مرجع تعلق بگیرد خودمان وارد کنیم. او گفت: افزایش قیمت روزنامه راه‌چاره نیست بلکه راه‌حل مشکل روزنامه‌ها کاهش قیمت روزنامه است.
وضعیت هشدار
به هر روی کاغذ به مثابه چشم اسفندیار برای مطبوعات و نشریات است و ادامه وضعیت بحرانی کاغذ تأثیر منفی روی عملکرد مطبوعات و نشریات دارد و وعده‌های مسئولان هم تاکنون نتیجه مثبتی به‌دنبال نداشته است البته زمزمه‌هایی مبنی بر وجود اختلاف بین وزیر ارشاد و معاون مطبوعاتی او شنیده می‌شود و احتمالا بخشی از وضعیت کنونی مطبوعات حاصل این اختلاف باشد.
