تاریخچه آلودگی هوای تهران به سال53 برمی‌گردد. زمانی‌که برای نخستین‌بار شهرداری تهران به‌دنبال کاهش آلودگی هوا برنامه‌ای دقیق تدوین کند. درست از آن سال تهران نخستین گام‌ها را برای کاهش آلودگی هوا برداشت. اما این روزها اگر در این شهر خاکستری قدم بزنید، اصلا به‌نظر نمی‌رسد که روزگاری این شهر دستخوش طرح‌ها و برنامه‌های کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی از قبیل هوا بوده است. تهران این روزها خاکستری‌تر از آن است که میزبان طرحی باشد. به تعبیر معصومه ابتکار، رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران، «وضعیت امروز تهران هیچ تعجبی ندارد. این وضعیت نتیجه بی‌توجهی به برنامه‌ها و عدم پیگیری برنامه‌های طرح جامع کاهش آلودگی هواست».
در این روزها که هوای تهران سنگین‌تر شده و نفس کشیدن در این شهر قدری مشکل، به‌سراغ معصومه ابتکار، رئیس سابق سازمان محیط‌زیست کشور و رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران می‌رویم. سخن از آلودگی هوا که به میان می‌آید، ابتکار ما را به گذشته می‌برد. او می‌گوید، بهتر است سری به گذشته بزنیم و ادامه می‌دهد: «اولین بار که از آلودگی هوای تهران شنیدم کودکی 12ساله بودم. جایی که مرحوم تقی ابتکار(پدر)، در این باره صحبت کرد و از کاهش آلودگی هوای تهران سخن گفت. در آن سال‌ها این موضوع در جمع‌های خانوادگی جذابیتی نداشت اما من با علاقه به آن گوش می‌کردم.
در آن سال‌ها پدر به طرح‌های بزرگی اشاره می‌کرد که قرار بود بر اساس آن به جای بنزین از گاز استفاده شود و همچنین از توجه به ساخت خودروها با استاندارد بالاتر نیز صحبت می‌کرد. شاید جالب باشد که من هیچگاه در آن سال‌ها فکر نمی‌کردم در محیط خانگی آموزش‌هایی را ببینم که در سطح دیگری مورد استفاده قرار گیرد. اما تا آنجا به یاد می‌آورم که طرح مبارزه با آلودگی هوا از آن سال‌ها آغاز شد.»رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر به تدوین نخستین برنامه کاهش آلودگی هوای تهران در سال53 اشاره می‌کند و می‌گوید: «این طرح با همکاری مرحوم تقی ابتکار و چند استاد دانشگاه به درخواست شهرداری تهران تهیه شد و نخستین برنامه مبارزه با آلودگی هوا نامیده شد.»اما هنگامی که از ابتکار در مورد طرح جامع کاهش آلودگی هوا می‌پرسم، او در حالی که به قوانین مختلف کشوری به‌ویژه قانون اساسی اشاره می‌کند، می‌افزاید: با وجود تلاش‌های بسیار برای تدوین قوانین مختلف زیست‌محیطی برنامه‌ای مدون برای کاهش آلودگی هوا در تهران وجود نداشت تا اینکه در سال79 توانستیم با حمایت پدر نخستین برنامه را طراحی و تدوین کنیم.
در سال 79 با پشتوانه مشورت‌های پدر و با همکاری 3تیم که مطالعات گسترده بسیاری انجام داده بودند برنامه اولیه طرح جامع کاهش آلودگی هوا طراحی شد. این برنامه به‌عنوان یک دستورالعمل اولیه در سال 79 در دولت تصویب شد اما همان موقع نواقصی داشت. چرا که نخستین برنامه اجرایی بود و به‌نظر می‌رسید که پس از چند سال اجرا مورد بازنگری قرار گیرد. با تصویب برنامه در دولت، سازمان محیط‌زیست مسئول کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوا را بر عهده گرفت و تکلیف تمامی سازمان‌های دیگر در این زمینه نیز مشخص شد. برنامه از سال79 تا سال83 با تکیه بر محورهای هفت گانه و در ابعاد و زمینه‌های مختلف عملیاتی شد.
اولین بارقه
درست در یکی از روزهای سال83 بود که بالاخره اتفاقی بزرگ در کشور رخ داد. پس از گذشت سال‌ها، در کارخانه ایران‌خودرو آخرین خودروی پیکان به موزه فرستاده شد؛ موضوعی که به لحاظ زیست‌محیطی، ایمنی و فرهنگی اقدامی بزرگ قلمداد می‌شد. بالاخره اعلام شد که تولید پیکان به پایان رسیده است و دیگر کارخانه معظم ایران خودرو این خودروی قدیمی را تولید نمی‌کند. درست در آن روزها روزنامه‌های بسیاری با عناوینی چون «خداحافظ پیکان» از این اقدام استقبال کردند.
معصومه ابتکار به محورهای هفت‌گانه برنامه کاهش آلودگی هوای تهران اشاره می‌کند و در ادامه می‌گوید: «در طول اجرای برنامه از سال79 تا 83 اتفاقات مهمی افتاد. استانداردهای آلودگی هوا بر خودروها اعمال شد. درست در این سال‌ها بود که برای نخستین‌بار استاندارد تولید مورد توجه قرار گرفت و به‌تدریج خودروهای انژکتوری وارد عرصه تولید شدند. در سطح دیگری نیز استانداردسازی آلایندگی خودروها بود که این طرح نیز با توسعه مراکز معاینه فنی در تهران به اجرا درآمد. در این مرحله تا 80درصد آلودگی کم شد و با تعامل خوب و فشار جدی بر خودروسازان توانستیم به این دستاورد برسیم.»ابتکار به اقدامات دیگری که در این سال‌ها انجام شده اشاره می‌کند و می‌گوید: کمیته کاهش آلودگی هوا در سازمان محیط‌زیست به‌طور مرتب هر دو هفته یک‌بار جلسه تشکیل می‌داد. در کنار این موضوع هم اتفاقات بسیاری انجام دادیم؛ توسعه خودروهای گاز سوز، توسعه حمل‌ونقل گازسوز، کاهش آلایندگی خودروها و مهم‌تر از همه حذف سرب از بنزین.
وی به تدوین کاهش آلودگی هوا در شهرهای بزرگ کشور نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: جالب است که الان بسیاری از مسئولان شهرهای مختلف اصلا نمی‌دانند طرح جامع کاهش آلودگی برای 7شهر آلوده کشور تدوین شده و آماده اجراست. به گفته معصومه ابتکار شهروندان این شهرها حق دارند بپرسند نتیجه برنامه کاهش آلودگی هوا که در این شهرها تدوین و برنامه‌ریزی شد به کجا رسیده است. شهرهایی مانند اصفهان، شیراز، تبریز، مشهد، کرج، اراک و اهواز شهرهایی هستند که تا سال83 صاحب برنامه کاهش آلودگی هوا شدند، اما این طرح‌ها تاکنون به اجرا درنیامده است.
چه کسی پاسخگوست
چندی پیش سیدعلی ریاض، مسئول پیگیری پرونده آلودگی هوا در کمیسیون اصل نود مجلس شورای اسلامی با قاطعیت از تخلف دستگاه‌هایی مانند سازمان محیط‌زیست و برخی نهادهای دیگر در دولت نهم سخن به میان آورد و اعلام کرد که عدم اجرای برنامه کاهش آلودگی هوا توسط نهادهای زیرمجموعه دولت نهم، تخلف بوده است. اما پس از آن و با گذشت سال‌ها نه برنامه جامع کاهش آلودگی هوا اجرا شد و نه دولت به وظایفش عمل کرد. از طرفی هر روز هوای تهران و شهرهای دیگر سنگین‌تر شد و شهروندان بیشتری قربانی این سهل‌انگاری شدند.
ابتکار در تشریح فعالیت‌های صورت‌گرفته می‌گوید: در بیان گذشته و تاریخ باید نقاط امید را برجسته کرد. اگر بگوییم موفق نبودیم این سؤال مطرح است که آیا واقعا می‌توانیم کاری انجام دهیم؟ واقعیت این است که در یک مقطع خوب عمل کردیم و نتیجه هم گرفتیم. اگر منصفانه بخواهیم نگاه کنیم دولت نهم هم در پاره‌ای از برنامه‌ها به خوبی عمل کرد. در طرح جمع‌آوری خودروهای فرسوده دولت نهم عملکرد نسبتا خوبی داشت. غیر از این اقدام، تمامی آنچه با برنامه جامع کاهش آلودگی هوا مرتبط بود، متوقف شد. استانداری ناگهان شد مسئول کاهش آلودگی هوا. این در حالی است که اصلا هیچ تخصصی در این زمینه نداشت. کمیته اجرایی تبدیل به کارگروه شد که توان اجرایی نداشت.
در کل دولت نهم این کارگروه 3 یا 4جلسه تشکیل داد.وی در ادامه می‌گوید: پس از سال83 بسیاری از برنامه‌های طرح جامع کاهش آلودگی متوقف شد. این در حالی است که در قانون برنامه چهارم در انتهای مجلس ششم و سال اول و دوم دولت هشتم تشکیل شد، عمده موضوعات مطرح شده زیست‌محیطی بود. فصول بسیاری در باره کاهش آلودگی هوا و اقتصاد محیط‌زیست در این برنامه آمده بود. این برنامه یک برنامه ملی بود. در آن برنامه ما تذکر داده بودیم که دریاچه ارومیه در منطقه بحران قرار دارد. اما این برنامه به هیچ وجه اجرا نشد. درست در روزهایی که برنامه‌های توسعه‌ای راه پیشرفت کشور را به سوی آینده باز می‌کرد، دولت نهم از اجرای آنها سر باز زد و به تعبیر بسیاری از کارشناسان به کنار نهادن تجربه گذشته، باعث بروز بسیاری از مشکلات شد.
