گفت وگو با «سهراب محمدي» و «ولي رحيمي» دو تن از نوازندگان موسيقي«كُرمانجي» خراسان
عادل جهان آراي
اشاره: گفت وگو با نوازندگان و خوانندگان محلي و بومي معمولاً سرشار از صفا و لطف است. وقتي كه پاي سخنان آنها مي نشيني شايد چندان تئوريك نباشند كه ساعت ها حرف بزنند، ولي همان اندك سخنانشان شيرين است و از عمق جان آنها برمي خيزد. اما اين هنرمندان معمولاً با ساز خود مي توانند ساعتها حرف بزنند و تو را مجذوب نغمه هاي شيرين خود سازند. ساز آنها زبانشان است كه به شرح حال تاريخ زندگي آنها و نياكانشان مي پردازد. ساز آنها چنان شيرين و نوازشگرند كه نيازي به افاده هاي شهري و تفرعن تحصيلي نيست. آنها هرچه را مي دانند در طبق اخلاص مي گذارند و با زخمه هاي تار خود تاريخ را تكرار مي كنند. «سهراب محمدي» دوتارنواز «بخشي كُرمانجي» خراسان و «ولي رحيمي» كمانچه نواز و يار و همدم او؛ از ساكنين آشخانه، به مناسبت هاي مختلف در شهرهاي ايران با صفاي روستايي و بي تكلف خود گوشه هايي از موسيقي بخشي كُرمانجي خراسان را اجرا مي كنند. اين هنرمندان به همراه «حسين عزيزي» خواننده گروه و نوازنده دهل، فروردين امسال در جزيره كيش برنامه هاي جالبي را اجرا كردند كه البته حرف و حديث هايي را به دنبال داشت، ولي متفق القول مي گفتند كه ما هنرمنديم و از اين اتفاقات معمولاً هم براي ما و شايد حتي هنرمندان ديگر پيش مي آيد، ولي هرچه بود با صلح و صفا به پايان رسيد. اگرچه بهانه گفت وگو موضوع كيش بود ولي اين دو با سعه صدر از آن گذشتند و لب به شكوه و شكايت نگشودند. البته اين گفت وگو خود حاوي برخي از مسائل است كه از نظر شما مي گذرد.
استان خراسان گرچه امروز به سه قسمت تقسيم شده است، ولي از جمله مناطق ايران است كه تاريخ پرفرازونشيبي را پشت سر گذاشته است. همين گستردگي و تنوع جغرافيايي و قومي سبب شد كه از تنوع فرهنگي نيز برخوردار باشد. هر چه كه از شمال به سمت جنوب اين منطقه حركت مي كنيم؛ نغمه ها و ملودي ها رنگ و صبغه موسيقي بلوچي مي گيرد و بر عكس هر چه به طرف شمال اين استان برويم، موسيقي آن از لحاظ ملوديك به موسيقي تركمني، تاجيكي و شمال افغان نزديك مي شود.
بخش عمده اي از ساكنين شمال خراسان را مهاجرين كرد و ترك تشكيل مي دهند. قسمتي از موسيقي شمال خراسان موسيقي كوهپايه است. در كنار موسيقي كوهپايه موسيقي كلبه و دشت وجود دارد. موسيقي كردي شمال خراسان را موسيقي «كُرمانجي» مي گويند. ضمن آنكه اين نوع موسيقي در جمهوري تركمنستان هم معروف است. فرم هاي معمول و رايج موسيقي شمال خراسان «الله مزار» ، «دوقه رسه» ، «اناركي» و «هراي» نام دارند.
نوازندگان شمال خراسان به سه گروه تقسيم مي شوند كه عبارتند از: عاشق ها، بخشي ها، و لوطي ها.
عاشق ها قديمي ترين و اصيل ترين هنرمندان اين منطقه اند و نوازندگان سازهايي چون سرنا، دهل، قشمه، كمانچه و دايره اند.
بخشي ها نيز بيشتر دوتار مي نوازند و در شهرهاي بجنورد، شيروان و قوچان گسترده هستند. روايات عاميانه در تعريف عنوان «بخشي» بر اين باور است كه «بخشي» كسي است كه خداوند به او بخششي عطا كرده و او را فردي استثنايي كرده است. برطبق همين روايات، «بخشي» بايد بتواند بخواند، بنوازد، شعر بگويد، داستان بسرايد و ساز خويش را نيز بسازد. در حوزه شمال خراسان چون اكثر مردم آن از مهاجرين هستند، موسيقي آن بيشتر در قالب كردي و تا حدودي تركي اجرا مي شود.
در سال هاي اخير با وجود جشنواره هاي متعدد و با نام هاي متنوع چون موسيقي نواحي و... برخي از اين هنرمندان گمنام به صحنه آمدند و ملودي هايي را كه مي رفت فراموش شود اجرا كردند و بالتبع اين امر خود مي تواند پشتوانه اي براي موسيقي ملي و يا دستگاهي ما باشد و چه بسا منابع قابل اعتنا براي آهنگسازان ونوازندگاني كه دغدغه هويت ايراني وفرهنگ ايران را دارند.
در حال حاضر سهراب محمدي دوتار نواز برجسته موسيقي كُرمانجي و ولي رحيمي كمانچه نواز چيره دست از مناديان موسيقي بخشي كُرمانجي هستند، به گونه اي كه اين دو نوازنده را آخرين نسل اصيل موسيقي كُرمانجي مي دانند. دغدغه هاي آنها و حرفهاي آنها را بايد جدي گرفت. اين گفت وگو در حقيقت بيشتر سعي در معرفي موسيقي بخشي كُرمانجي و پيشكسوتان اين هنر دارد.
*آقاي محمدي، از برنامه اي كه در كيش اجرا كرديد بفرماييد، ظاهراً مسائلي به وجود آمد كه باعث رنجش شما شد؟
-بله، از طرف يك موسسه فرهنگي در قوچان به ما گفتند كه به كيش برويم، و ما هم رفتيم و حدود يازده روز در اين جزيره برنامه اجرا كرديم. ما سه نفر بوديم؛ من و آقاي رحيمي كه كمانچه مي زد و آقاي حسين عزيزي كه هم خواننده ماست و هم دُهل مي نوازد، در اين چند روز برنامه هاي زيادي اجرا كرديم و خوشبختانه الآن مسائل ما حل شد و صلح كرديم و مشكلي نداريم.
*حالا كه خوشبختانه مشكل شما حل شد، از خودتان براي ما بفرماييد، اينكه چند سال داريد و چه مدت مشغول نواختن دوتار هستيد؟
-بنده ۶۸ سن سال دارم و حدود ۵۱ سال است كه دوتار مي زنم.
*دوتارنوازي را از كي و كجا ياد گرفتيد؟
- دوتار را از پدرم ياد گرفتم، ضمن آنكه بايد بگويم كه اجداد ما همه از بخشي هاي منطقه بودند و بيش از هفت نسل نوازندگي و خوانندگي حرفه اصلي آنها بود. پدران من از هنرمندان معروف بخشي بودند و بيشتر هم از اين طريق ارتزاق مي كردند.
* آقاي محمدي، اگر ممكن است از ويژگي هاي موسيقي بخشي براي ما بيشتر صحبت كنيد.
- ما در حقيقت شعر مي خوانيم يا به اصطلاح كلام مي گوييم، مثلاً يك كلمه من مي گويم و يك كلمه «تار» مي گويد، يا جواب مرا مي دهد. در اين نوع موسيقي داستان هم مي گوييم؛ آهنگ هاي قديمي مانند: «لو» ، «زليخا» ، «هه را» ، «جعفرقلي» و چيزهاي ديگر را هم مي خوانيم. اشعار همه اين آهنگ ها هم غالباً كُردي است. ما كُردي مي خوانيم.
*اين آهنگ ها را چگونه ياد گرفتيد و اشعار اين آهنگ ها از چه كسي است؟
- همه اين آهنگ ها را به صورت سينه به سينه ياد گرفتيم؛ اشعار آنها هم قديمي است و از پدران ما آموختيم.
* آهنگ هايي را كه اجرا مي كنيد، هر كدام براي مراسم خاصي است، مثلاً مراسم شاديانه اي چون عروسي و امثالهم، آيا اين آهنگ ها با هم خيلي تفاوت دارند؟
-بله، آنهايي كه در عروسي ها خوانده مي شود يك شكل است ومعمولاً ترانه هاي شاد هستند؛ مثل چپه راسته،اناركي، شش قه رسه، يك قه رسه. بعضي هم سبك تر هستند، ولي برخي از ترانه ها كه قديمي ترند سنگين و وزين تر هستند، كه در مراسم جدي و سنگين اجرا مي شود. نوعي ديگر از كارهاي ما، معمولاً درمراسم و مناسبت هاي خاص مثل ۲۲بهمن، ۱۲فروردين و... اجرا مي شود كه شعر آنها هم براساس همان مناسبت سروده مي شود و ما مي خوانيم. البته بيشتر من در چنين مراسمي شركت مي كنم. بخشي هاي ديگر كمتر مي روند، البته كسان ديگري هستند كه فارسي، تركي و كُردي مي خوانند، ولي من كُردي مي خوانم و موسيقي كُرمانجي اجرا مي كنم.
*آقاي محمدي، در حال حاضر ظاهراً شما بهترين دوتارنواز بخشي منطقه هستيد، آيا كسي ديگر هم هست كه مثل شما دوتار بنوازد؟
-الآن كسي كه اصل كُرمانجي بخواند من هستم. البته يك بخشي هم در بجنورد داريم كه ايشان ترك است، كه وي هم تركي و فارسي و كُردي مي خواند، اما من چون اصالتم كُردي است كُردي مي خوانم و اشعار ما هم كُردي كُرمانجي است.
* به چه مسافرت هايي رفتيد و در كجاها برنامه اجرا كرديد؟
- مسافرت زياد رفتيم، كه البته همه داخل كشور بود، دو بار به كيش رفتيم كه بار اول به دعوت آقاي كليم الله توحدي بود، ايشان خودشان از هنرمندان بخشي هستند و آوازهاي بخشي را اجرا مي كنند، ولي اين دفعه ايشان خبر نداشت، كه به هر حال مسائلي براي ما اتفاق افتاد، ولي به توافق رسيديم. براي سالگرد راديو به «زيباكنار» آستارا رفتيم و به دعوت آقاي هوشنگ جاويد در آنجا برنامه اجرا كرديم؛ دو بار هم به كرمان رفتيم و در موسيقي نواحي برنامه داشتيم. اما تا به حال به خارج از كشور نرفتيم تا برنامه اي اجرا كنيم.
*آيا جوايزي هم گرفتيد؟
- در موسيقي نواحي كرمان به عنوان «استاد پيشكسوت» از آقاي محمدرضا درويشي لوح زرين گرفتم.
* زماني كه برنامه نداريد، چه كار مي كنيد، آيا تمرين مي كنيد؟
- والله، الآن كار خاصي نداريم. در خانه هستيم و گاهي هم تمرين مي كنيم و منتظريم تا برنامه اي باشد و ما را دعوت كنند. ولي كار ديگري به غير نوازندگي نداريم و باحقوق مستمري ماهي ۸۱هزارتومان بازنشستگي كه وزارت ارشاد به ما مي دهد زندگي مي كنيم، درآمد ديگري نداريم و زندگي ما با همين مستمري مي گذرد.
*آيا اين مستمري براي زندگي هنرمندي مثل شما كافي است؟
- البته كافي نيست، ولي غنيمت است، بيمه هم كه نيستيم، اگر اين مستمري هم نباشد كه خيلي سخت مي شود.
*شما در مراسم مختلف كداميك از آهنگ هاي كُرمانجي را بيشتر اجرا مي كنيد؟
-آهنگ زياد است. ولي بيشتر آهنگ «جعفرقلي» داريم، «لو» ، الله مزاره، لي ياره لي ياره، شاه ختا، گل و بلبل،هه را؛(هه رايي)، زارنجي، سروناز، نالش، عيدسلطاني(از مشتقات جعفرقلي) خلاصه آهنگ زياد است. همه اين آهنگ ها قديمي هستند و از گذشته ها به ما رسيده است.
* آهنگ «جعفرقلي» در ميان بخشي هاي خراسان خيلي معروف است، از اين آهنگ و از «جعفرقلي» بيشتر صحبت مي كنيد؟
-بايد عرض كنم كه الگوي هنرمندان بخشي كُرمانجي آهنگ «جعفرقلي» است. جعفرقلي شاعري كُرد بود كه آهنگي هم به اين نام داريم؛ درحقيقت سبكي به نام ايشان است و شعرهاي كُرمانجي در اين آهنگ بيشتر عاشقانه است و ضمناً در آن وصف خدا، نماز و پيدايش دنياست، اينكه دنيا چگونه بوجود آمد؛كلاً داستان زندگي ما كُردهاست.
«جعفرقلي» يك شاعري بوده عارف، كسي تا به حال نتوانسته شعرهايي هم سنگ او بگويد. حدوداً يازده آهنگ به «جعفرقلي» منسوب است كه خود او اصل آنها را از كسان ديگر گرفت و الآن به نام ايشان معروف است. اتفاقاً آقاي توحدي در باره ايشان كتابي هم نوشته است.
*گفتيد كه در برخي مراسم كه بيشتر به مناسبتي برگزار مي شود، شركت مي كنيد و برنامه اجرا مي كنيد؛ شعرهايي كه در اين مراسم مي خوانيد را چه كساني براي شما تهيه مي كنند؛ يا مي سرايند؟
-البته خودمان هم مي گوييم؛ ولي يكي از هنرمندان منطقه آقاي «سياوش مروي» كه خودشان هم نوازنده دوتار هستند، براي ما مي سرايند و ما بعد از چند بار خواندن آنها را از بر مي كنيم و در مناسبت ها اجرا مي كنيم.
* علاوه بر مراسم شادي، آيا در مراسم مذهبي هم آهنگ هايي داريد كه اجرا بكنيد؟
-بله، بله، خيلي از شعرهاي ما مذهبي است و در ايام مذهبي هم برنامه اجرا مي كنيم.
***
*آقاي رحيمي شما بفرماييد كه چند سال داريد و از چه زماني كمانچه مي زنيد؟
- بنده ۷۳ ساله هستم و از حدود ۸ سالگي كمانچه مي زنم. پدرم كمانچه نواز خوبي بود و من هم در محضر ايشان نواختن كمانچه را آموختم. اين آهنگ ها را به شكل گوشي ياد گرفتم و همه هم كُردي كُرمانجي است.
*با كمانچه بيشتر چه آهنگي را مي نوازيد؟
- آهنگ هايي مثل «لو» ، هه را، كوراوغلو، جعفرقلي،سردار عوض، ججوخان، فاطمه جان، له يلي وله يلان، نيچر، بياض، نوايي، كرم اصلي لي لي ياره، لاله زار، محرم ياعلي، خلاصه خيلي آهنگ داريم كه شمار آنها بيش از اينهاست.
*شما هم فكر مي كنم مثل آقاي محمدي كار اصلي تان نوازندگي است، با نوازندگي زندگي پيش مي رود؟
-بله، من هم همين كار را دارم. غير از نوازندگي كار ديگري ندارم، در اوقات بيكاري تمرين مي كنم. ۸۱ هزارتومان مستمري بازنشستگي از دولت مي گيرم و گاهي بعضي از جشنواره ها كه مي رويم چيزي مي گيريم.درآمد ديگري نداريم.
*آقاي رحيمي، علاوه بر جشنواره هاي داخلي در خارج از كشور هم برنامه اي اجرا كرديد؟
- خارج از كشور بايد پارتي داشته باشي. خيلي از دوستان ما به خارج از كشور رفتند. خيلي از كساني كه كارشان هم چندان خوب نبود رفتند و برنامه اجرا كردند، ولي ما نرفتيم. من نمي خواهم از كارم تعريف كنم، از هنرمندان بپرسيد كه كار ما چگونه است؛ كار ما بد نيست، ولي ما را نمي برند؛ البته شايد يكي از دلايلش اين است كه ما را نمي شناسند، ولي از كار ديگران تعريف مي كنند و آنها را به خارج مي برند.
*موسيقي بخشي الآن در منطقه چه وضعيتي دارد؛ آيا جوان ها از آن استقبال مي كنند و دوست دارند اين موسيقي را ياد بگيرند يا خير؟
- بله، اتفاقاً بنده سال گذشته در اداره ارشاد كلاس داشتم و حدود ۱۵ نفر در كلاس مي آمدند و كمانچه ياد مي گرفتند.
*آقاي رحيمي، بيشتر در چه مراسمي برنامه اجرا مي كنيد؟
- البته قبلاً در عروسي ها و مجالس شاديانه مي رفتيم؛ ولي حالا پير شديم، ديگر به اين گونه مراسم نمي رويم. در اين مراسم قبلاً يك گروه ۸ نفري داشتيم كه ساز مي زديم و مردم هم بازي هايي انجام مي دادند كه گاهي نزديك به صد نفر به ميدان مي آمدند و انواع رقص با چوب را اجرا مي كردند رقص يك قه رسه و دوقه رسه،شش قه رسه كه اينها از آهنگ هاي شاد كُردي است. اين مراسم در حال حاضر هم اجرا مي شود. البته هنوز هم خانواده هايي هستند كه به موسيقي بومي علاقه دارند و ما را دعوت مي كنند، ولي در بعضي مراسم كه سبك تر است و جوان ها هستند، سازهايي مثل ارگ مي آورند و از موسيقي ما استفاده نمي شود.
*در اين مراسم معمولاً كدام آهنگ بيشتر كاربرد دارد؟
- همان طور كه عرض كردم يك قه رسه، دوقه رسه، چپه راسته، لاري لاري، شلنگي(گل غنچه)، چوبازي، اناركي، يارمه نزاينو ويا بشكن بشكن.
*در موسيقي كُرمانجي شما آهنگي مثل «زار» كه در برخي مناطق ايران مرسوم است، داريد؟
- بله؛ آهنگ «هه را» شبيه موسيقي زار است، چون «هه را» در واقع زندگي پر حادثه و سرسوزوگداز و آوارگي مردم كُرد است، گرچه الآن تغيير كرده است و يا جعفرقلي هم برخي از اين ويژگي ها را دارد، ولي گل لاله را كه بيشتر با ني نواخته مي شود در مراسم سوگ مي نوازند.
*در حال حاضر آيا ارگاني، يا سازمان و اداره مسئولي شما را به غير از ماهيانه مستمري كمكي هم مي كند؟
- نه، جز همان مبلغ مستمري كسي كمكي به ما نمي كند، اگر هم در بعضي از مراسم به آشخانه يا بجنورد برويم گاهي كتابي يا لوحي به ما مي دهند، ولي از كمك مادي هيچ خبري نيست.
