خزر درياي ژئوپليتيك و ايران
سياسي جغرافياي دكتراي دانشجوي فامنين عسگري سهراب
به سرد جنگ از بعد خزر ، درياي ژئوپليتيك موقعيت :اشاره
رژيم نوين ، موقعيت شد ، تبديل ژئواكونوميك موقعيت يك
ديگر و يافته استقلال تازه كشورهاي براي را جديدي حقوقي
تدوين مزاياي زير مقاله نويسنده مي‌سازد ، ملزم كشورها
توسط آن زيست محيط حفظ جمله از را جديد حقوقي رژيم
معرفي به نويسنده سپس.مي‌داند خزر درياي حاشيه كشورهاي
مي‌پردازد انرژي مهم منبع عنوان به خزر ژئوپليتيك منطقه
و بررسي را انرژي انتقال براي شده پيش‌بيني مسيرهاي و
نقش و خزر درياي در اسلامي جمهوري استراتژي به سپس
.مي‌پردازد خزر ژئوپليتيك و آمريكا
انديشه گروه
جغرافيايي موقعيت
هزار وسعت 420 به دريايي از متشكل خزر ژئوپوليتيكي حوزه
كشور به 5 متعلق كه مي‌باشد آن كرانه‌هاي و كيلومترمربع
اين.است روسيه و تركمنستان آذربايجان ، قزاقستان ، ايران ،
جغرافيايي ، لحاظ از كه مي‌باشد جهان درياچه بزرگترين دريا
آن به متعددي رودخانه‌هاي كه است بسته‌اي درياي
ياد دريا نام تحت آن از بودن بزرگ علت به و مي‌ريزند
.است جغرافيايي عرض در دريا اين كشيدگي و گسترش.مي‌شود
/آن 66 سطح و است مكعب كيلومتر هزار خزر 78 درياي آب حجم
اين.است پايين‌تر آزاد درياي سطح ميانگين از متر 27
كه است شده تشكيل جنوبي و مركزي شمالي ، بخش سه از دريا
(1).متفاوتند حجم نظر از ولي مساوي تقريبا سطح نظر از
داراي آبي ، زيست محيطهاي و درياها ساير همچون خزر درياي
و مهمترين.است جانوري و گياهي حيات توجه قابل منابع
خزر ، جانوري منبع بهاترين گران حال عين در و مشهورترين
خاويار دلار ميليون‌ها هرساله.مي‌باشند خاويار ماهيان
خصوصيات.مي‌شود صادر دنيا نقاط ساير به منطقه اين از
پهن) بودن "هاليتن يوري" خزر درياي در زنده موجودات مهم
(است زياد نمك به آنها تحمل دامنه كه موجوداتي با شورزي
زندگي درآن شيرين آب منشا با گونه‌هايي.است آنها
.يافته‌اند سازش ليتر در گرم شوري 13 درجه به كه مي‌كنند
و روسيه قزاقستان ، تركمنستان ، ايران ، كشور پنج (2)
طول.مي‌باشند خزر درياي هم‌كرانه كشورهاي آذربايجان ،
و است بيشتر كشورها بقيه از قزاقستان كشور سواحل
كرانه‌هاي ايران.مي‌باشد دارا را ساحل كمترين آذربايجان
.است گرفته خويش آغوش در را خزر جنوبي
روسيه ، در خاوالينسكي نام‌هاي به گذشته در خزر درياي
درياي طبرستان ، درياي و عرب ادبيات در هيركانيان درياي
ايران در بحرقاينا و آبسكون درياي گرگان ، يا جرجان
نام به بيشتر ايران در حاضر حال در است ، مي‌شده شناخته
(دارد كاربرد هم مازندران درياي اصطلاح البته) خزر درياي
.مي‌شود شناخته كاسپين به بين‌المللي سطح در و
ندارد مشخصي چارچوب خزر درياي بر حاكم كنوني حقوقي نظام
درياي ساحلي كشورهاي سوي از عملي اقدام عدم لحاظ به و
مصوب درياها بين‌المللي حقوق بر مبتني حقوقي رژيم خزر ،
خود تاريخي سير در پيشين حقوقي رژيم.نمي‌شود اعمال 1982
.گرديد منعقد شوروي و ايران بين سال 1921 در ابتدا
سابق ، شوروي و ايران ميان نامه 1921 پيمان براساس
از پس تزارها حكومت توسط شده اعمال محدوديت‌هاي
حدودي تا و شد برداشته تركمن‌چاي و گلستان عهدنامه‌هاي
قرارداد عقد با.شد كشتيراني صاحب جنوبي سواحل در ايران
درياي صاحب كشور دو از هريك شوروي ، و ايران ميان 1940
مشترك صورت به خزر درياي منافع از و شدند سرزميني
صاحب برابر به‌طور نيز كشور دو هر كردند ، بهره‌برداري
.شدند كشتيراني
شمالي ، 4 كرانه‌هاي در كشور يك جاي به شوروي ، فروپاشي با
وجود عدم جهت به برآوردند ، سر يافته استقلال تازه كشور
به مربوط اخبار انتشار با و طرفين قبول قابل حقوقي رژيم
كشورهاي ادعاي مورد مناطق گاز ، و نفت عظيم منابع وجود
با ارتباط در اخير مورد.كرد پيدا تداخل هم با شمالي
ابتدا دربود تركمنستان و آذربايجان ادعاي مورد مناطق
اما شدند ، توافقنامه 1940 اعمال خواستار روسيه و ايران
توافق 5 براساس حقوقي رژيم تعيين خواهان ديگر كشور سه
در سميناري در ايران اسلامي جمهوري.شدند ساحلي كشور
خواهان زمستان 1377 در خارجه وزارت سياسي مطالعات دفتر
خواستار ايران) شد برابر به‌طور خزر درياي منافع تقسيم
درياي بودن مشاع مساله و است خزر درياي منافع از پنجم يك
روسيه ، جز خزر حاشيه ديگرجمهوريهاي (.مي‌سازد مطرح را خزر
در مايل تا 40 عرض 10 با محدوده‌هايي مي‌دهند ترجيح
اقتصادي انحصاري مناطق عنوان به كشور هر كرانه‌هاي برابر
كه روسيه برخلاف ترتيب اين به.شود تعيين كشورها آن
كشورها ديگر است ، درياچه يك عنوان به خزر شناسايي دلبسته
دريا يك عنوان به حقوقي لحاظ از آن شدن شناخته خواهان
به خزر پذيرش با درياها بين‌المللي حقوق تسري.(3)هستند
در روسيه سياسي مانور شدن محدود باعث دريا ، يك عنوان
چون منطقه‌اي فرا قدرتهاي حمايت عوض در شده ، منطقه
از متحده ايالات كه چرا.داشت خواهد پي در را امريكا
اسلامي جمهوري.مي‌كند حمايت دريا اين حقوقي رژيم تعيين
خود كرانه هم كشورهاي به رسمي بطور بارها تاكنون ايران
اين حقوقي رژيم تعيين جهت آمادگي اعلام خزر درياي در
.است كرده دريا
حقوقي رژيم تعيين خواهان خزر ساحلي كشورهاي چه اگر
.است نگرفته صورت آنان سوي از عملي اقدام اما شده‌اند ،
و است اهميت حائز جهت چند از خزر درياي حقوقي رژيم تعيين
روسيه و ايران به‌ويژه منطقه كشورهاي توجه مورد بايد
:گيرد قرار
تضمين بوده ، منطقه زيست محيط نفع به حقوقي رژيم تعيين -1
.بود خواهد آن گياهي حيات و جانوري حيات حفظ براي قانوني
سياسي التزام حقوقي رژيم پذيرش با ساحلي كشورهاي كه چرا
محيط حفاظت و نگهداري مسئوليت از بخشي قبول جهت قانوني و
.مي‌پذيرند را خزر درياي زيست
دنبال به را عديده مسائل فصل و حل حقوقي ، رژيم تعيين -2
حوزه و دريايي مرزهاي تعيين آن جمله از كه داشت خواهد
.مي‌باشد ساحلي كشورهاي از هريك قانوني صلاحيت
دريايي مناطق تداخل از جلوگيري باعث حقوقي رژيم تعيين -3
جهت عاملي كه شد خواهد منطقه در طرفين ادعاي مورد
همديگر منابع از غيرقانوني بهره‌برداريهاي از جلوگيري
.است
در را اقتصادي سياسي ثبات و آرامش حقوقي ، رژيم تعيين -4
.داشت خواهد دنبال به منطقه
انرژي مهم منبع عنوان به خزر ژئوپوليتيك منطقه معرفي
جمهوري‌هاي استقلال اعلام و سال 1991 در شوروي فروپاشي
جهاني بزرگ استراتژيهاي در چرخش با همراه پانزده‌گانه
رسيده بن‌بست به نظامي استراتژيهاي كه آنجايي از.بود
نام تحت شد تعريف جديد استراتژيهاي در محوري بود ،
و دهه 80 پاياني سالهاي بين بزرگ قدرتهاي.ژئواكونوميك
تمرين ژئواكونومي استراتژي براساس نود دهم آغازين سالهاي
جهاني هزينه با بعضا كه آنها تمرين‌هاي البته و كردند
.رسيد نتيجه به مي‌شد ، انجام
بيانگر كارآمد ، ژئواكونومي به سنتي ، ژئوپوليتيك تغيير
به منطقه‌اي قدرتهاي و بزرگ قدرتهاي جهاني نگرش تغيير
رشد اقتصادي ، عظيم تحولات كنار در.بود اقتصاد مقوله
فزوني بيشتر گاز و نفت منابع به نياز و يافت شدت صنايع
كه نفت براي مطمئن جايگزيني يافتن در بشر سويي از.گرفت
قرار دسترس در وفور به هم و باشد ارزان قيمت لحاظ از
صنعتي دنياي نگاه ديگر بار بنابراين ، .ماند ناكام بگيرد
آغاز.شد معطوف خليج‌فارس چون مناطقي به كننده مصرف و
ارقام اعلام و خزر حوزه كشورهاي سوي از نفت براي كاوش
نفت منابع و ذخاير از كننده اميدوار و خوش‌بينانه بسيار
.داشت دنبال به را خزر منطقه به نگاهها چرخش گاز ، و
به گاز و نفت عرضه پتانسيل‌هاي از يكي خزر درياي
خاورميانه يك عنوان به چه اگر كه است جهاني بازارهاي
از بسياري زعم به ولي باشد ، مطرح تواند نمي ديگر
دهه در شمال درياي نفت براي مناسبي جايگزين كارشناسان ،
سياسي و اقتصادي -جغرافيايي ويژگيهاي.بود خواهد آينده
و است شمال درياي با آن تمايز وجوه جمله از منطقه اين
نحو به را منابع اين از بهره‌برداري حساسيت امر اين
كه است اندازه‌اي به حساسيت اين.است داده افزايش بارزي
منطقه ، شده برآورد ذخاير حجم اكتشافي فعاليتهاي روند حتي
الشعاع تحت را...و گاز و نفت انتقال مناسب مسير انتخاب
برآوردهاي براساس منطقه اين ذخاير حجم.است داده قرار
، 4015IEA انرژي بين‌المللي آژانس توسط شده انجام
حاضر 40 حال در كه است شده زده تخمين بشكه ميليارد
بسيار و است ترديد و شك مورد نيز بشكه ميليارد
ذخاير حجم اوليه ، برآوردهاي.مي‌آيد نظر به خوش‌بينانه
(4).مي‌داد نشان بشكه ميليارد حدود 200 تا را منطقه اين
گاز و نفت ذخاير حجم خوش‌بينانه و واقعي غير ارقام اعلام
و فرامنطقه‌اي و منطقه‌اي قدرتهاي هجوم خزر ، منطقه در
حركت ، اين پي در.داشت به‌دنبال را نفتي بزرگ شركت‌هاي
نام تحت آن از مي‌توان كه گرفت شكل جديد ديپلماسي
قدرتهاي ديد از.كرد ياد نفت لوله‌هاي و انرژي ديپلماسي
از سرشار و نخورده دست و بكر سرزميني خزر منطقه اقتصادي ،
براي پررونق بازار آن ديگر ويژگي بود ، ئيدروكربني منابع
سياستمداران ديد از ويژگيها اين.بود غربي كالاهاي
.بود منطقه در حضورشان براي توجيهي فرامنطقه‌اي ، قدرتهاي
قدرتهاي...و اروپايي اتحاديه اسرائيل تركيه ، آمريكا ،
سعي مختلف بهانه‌هاي به كه بودند فرامنطقه‌اي و منطقه‌اي
بر تكيه با تركيه.داشتند منطقه در خويش حضور تحكيم در
همكاري‌ها تقويت براي را تحركاتي زباني ، و فرهنگي روابط
قابل غير تفكر.كرد آغاز مركزي آسياي و قفقاز كشورهاي با
منطقه‌اي بازي در تركيه اهرم مهمترين پان‌تركيسم تحقق
منطقه ، در قدرتها حضور شدن فعال علل مهمترين از.بود
.بود خزر درياي انرژي انتقال مسير و انتقال نحوه شدن مطرح
اساسي مشكل گاز ، و نفت توجه قابل منابع وجود رغم به
آبهاي به دسترسي عدم مركزي ، آسياي و قفقاز منطقه كشورهاي
در جمهوريها اين انرژي مسيرانتقال مهمترين.مي‌باشد آزاد
انتقال انرژي كه بود روسيه لوله خطوط شوروي حكومت دوره
با مي‌رسيد ، شوروي داخلي مصارف به منطقه اين از يافته
استقلال تازه جمهوري‌هاي تمايل عدم و شوروي فروپاشي
توانايي عدم همچنين و روسيه به وابستگي به يافته ،
را مشكلي گسترده حجم در انرژي انتقال به روسيه لوله‌هاي
.بود انرژي انتقال مسير آن و قرارداد كشورها اين فراروي
گاز و نفت منابع به خود اقتصاد شكوفايي براي كشورها اين
متمركز كاملا اقتصاد از آنها گذر همچنين.دوخته‌اند چشم
طلب توجهي قابل و هنگفت هزينه‌هاي بازار ، اقتصاد به
آنها از مهمي بخش كشورها ، اين رهبران زعم به كه مي‌كند
كشف ، بنابراين.شد خواهد تامين گاز و نفت فروش توسط
منطقه كشورهاي براي گاز و نفت ذخاير فروش و استخراج
.است حياتي امري مركزي آسياي و قفقاز
راههاي زمينه در بين‌المللي متعدد كنفرانسهاي برگزاري
براي جدي ديپلماتيك تلاشهاي و خزر درياي نفت انتقال
اهميت مويد لوله ، خطوط به مربوط گوناگون طرحهاي پيشبرد
كنفرانس چهار سال 1998 ، در تنهااست منطقه اين نفت
قزاقستان آلماتي ،(فوريه) آمريكا هوستون در بين‌المللي
كارشناسان شركت با استانبول و (آوريل) تهران ،(مارس)
و نفت انتقال اصلي لوله مسير تعيين مورد در جهاني برجسته
(5).شد برگزار آن پيراموني مسائل
سواپ ، صورت به شمال نفت ترانزيت به ايران تمايل ابراز
توجه مورد و بود خوشايند شمال ، كشورهاي براي..و لوله
جهت مسير ارزانترين و سريعترين كه چرا گرفت ، قرار آنها
مسير با آمريكا اما.بود جهاني بازارهاي به دستيابي
در ايران دادن شركت عدماست كرده مخالفت شدت به ايران
و متحده ايالات كه است برنامه‌اي منطقه‌اي ، بازيهاي
منطقه بازارهاي از ايران اقتصادي دستهاي قطع جهت دوستانش
از خزر نفت تا كرده تلاش تاكنون آمريكا.مي‌دهند انجام
زعم به كه چرا نمايد ، عبور ايران مسير از غير مسيرهايي
در ايران استراتژيك و ارزنده بسيار نقش به توجه با آنها ،
نفت لوله‌هاي عبور خليج‌فارس ، و خزر ژئوپوليتيكي حوزه دو
مخاطره به را جهان سياسي ثبات و اقتصادي امنيت آن ، از
.انداخت خواهد
گاز و نفت براي خزر درياي عبوري مسيرهاي از متحده ايالات
از لوله خطوط عبور براي جانشيني عنوان به مركزي آسياي
ايالات توسعه و تجارت سازمان.است كرده حمايت ايران
خط امكان‌سنجي مطالعه بابت دلار هزار امريكا ، 750 متحده
طبيعي گاز لوله خط احداث براي ENRON شركت بوسيله كه فوق
كه ديگري امكان‌سنجي مطالعه و آذربايجان به تركمنستان از
(6).است كرده سرمايه‌گذاري است شده تمام UNOCAL بوسيله
دارد ادامه
:پانوشت‌ها
فصلنامه قاسم‌زاده ، فرشته دكتر.خزر درياي يا درياچه -1
ص 105 شماره 48 جغرافيايي تحقيقات
ص 108 -همان -2
شهريور و مرداد شماره 9695 اقتصادي سياسي اطلاعات -3
ص 10 1374
آسياي در انرژي منابع از بهره‌برداري فرصتهاي و ايران -4
پائيز 1378 ايران انرژي ملي كميته -قفقاز و مركزي
و فروردين شماره 140139 اقتصادي سياسي اطلاعات -5
ص 158 ارديبهشت 1378
انرژي ملي كميته -درياي‌خزر گاز و نفت درخصوص ملاحظاتي(6
ص108.پاييز 1378 ايران جمهوري‌اسلامي
|
