شماره‌ 2135‏‎ ‎‏‏،‏‎7 JUN 2000 خرداد 1379 ، ‏‎ چهارشنبه‌ 18‏‎
Front Page
National
International
Across Iran
Metropolitan
Features
Life
Business
Stocks
Sports
Science/Culture
Arts
Environment
Articles
Last Page
بيروني‌‏‎ ابوريحان‌‏‎ بينش‌‏‎ و‏‎ روش‌‏‎


كهن‌‏‎ افشار‏‎ جواد‏‎ *
ابوريحان‌‏‎ بينش‌‏‎ و‏‎ فكري‌‏‎ روشن‌‏‎ درباره‌‏‎ زير‏‎ مقاله‌‏‎ :‎ اشاره‌‏‎
ارزشمند‏‎ كتب‏‎ با‏‎ كتابخانه‌اي‌‏‎ و‏‎ نظري‌‏‎ نگاه‌‏‎ براساس‌‏‎ بيروني‌‏‎
كه‌‏‎ معتقدند‏‎ محققين‌‏‎ از‏‎ برخي‌‏‎.است‌‏‎ اسلامي‌‏‎ دنياي‌‏‎ عالم‌‏‎ اين‌‏‎
.مي‌كند‏‎ تبعيت‌‏‎ دقيق‌‏‎ ميداني‌‏‎ روش‌‏‎ يك‌‏‎ از‏‎ بيروني‌‏‎ ماللهند‏‎ اثر‏‎
ديني‌‏‎ آموزه‌هاي‌‏‎ براساس‌‏‎ علم‌ ، ‏‎ به‌‏‎ بيروني‌‏‎ مبنايي‌‏‎ رويكرد‏‎
كه‌‏‎ چيز‏‎ هر‏‎ خود ، ‏‎ ديني‌‏‎ خلوص‌‏‎ حفظ‏‎ براي‌‏‎ بيروني‌‏‎ مي‌گيرد ، ‏‎ صورت‌‏‎
ديني‌‏‎ مي‌يابد ، ‏‎ الهي‌‏‎ عام‌‏‎ و‏‎ خاص‌‏‎ قانونمنديهاي‌‏‎ آيينه‌‏‎ در‏‎
قرن‌‏‎ اجتماعي‌‏‎ -‎ديني‌‏‎ مصلحين‌‏‎ ميان‌‏‎ در‏‎ تفكر‏‎ اين‌‏‎ مي‌نامد ، ‏‎
ابتدا‏‎ بخش‌ ، ‏‎ سه‌‏‎ در‏‎ زير‏‎ مقاله‌‏‎.‎است‌‏‎ مطرح‌‏‎ معاصرنيز‏‎
و‏‎ الباقيه‌‏‎ آثار‏‎ كتاب‏‎ سپس‌‏‎ ‎‏‏،‏‎"ماللهند‏‎ تحقيق‌‏‎" كتاب‏‎ درباره‌‏‎
.مي‌پردازد‏‎ بحث‌‏‎ به‌‏‎ بيروني‌‏‎ روش‌‏‎ و‏‎ بينش‌‏‎ خاص‌‏‎ به‌طور‏‎
انديشه‌‏‎ گروه‌‏‎ *
بيروني‌ ، ‏‎ ابوريحان‌‏‎ به‌‏‎ مشهور‏‎ خوارزمي‌ ، ‏‎ احمد‏‎ محمدبن‌‏‎ ابوريحان‌‏‎
شمال‌‏‎ در‏‎ كاث‌‏‎ شهر‏‎ "بيرون‌‏‎" در‏‎ م‌‏‎ ‎‏‏973‏‎/ق‌‏‎.-ه‏‎ سال‌ 362‏‎ در‏‎
آريايي‌‏‎ سلسله‌هاي‌‏‎ هم‌عصر‏‎ او‏‎.‎گشود‏‎ جهان‌‏‎ به‌‏‎ ديده‌‏‎ خوارزم‌‏‎
و‏‎ آل‌زياد‏‎ ايراني‌‏‎ سلسله‌هاي‌‏‎ و‏‎ خوارزمشاهيان‌‏‎ و‏‎ سامانيان‌‏‎
شهر‏‎ در‏‎ م‌ ، ‏‎ ‎‏‏1050‏‎/ق‌‏‎.-سال‌ 440ه‏‎ در‏‎ كه‌‏‎ او‏‎.‎است‌‏‎ بوده‌‏‎ آل‌بويه‌‏‎
روايتي‌ ، ‏‎ به‌‏‎ خود ، ‏‎ ساله‌‏‎ حيات‌ 78‏‎ طول‌‏‎ در‏‎ يافت‌ ، ‏‎ وفات‌‏‎ غزنه‌‏‎
.(اذكائي‌ ، 1374 ، 10‏‎).است‌‏‎ بوده‌‏‎ اثر‏‎ آورنده‌ 185‏‎ پديد‏‎
كتاب‏‎ در‏‎ ‎‏‏،‏‎"ماللهند‏‎ تحقيق‌‏‎" ارج‌‏‎ پر‏‎ كتاب‏‎ بر‏‎ علاوه‌‏‎ ابوريحان‌‏‎
مختلف‌‏‎ جوامع‌‏‎ فرهنگي‌‏‎ مسائل‌‏‎ به‌‏‎ نيز ، ‏‎ خويش‌‏‎ "الباقيه‌‏‎ آثار‏‎"
مي‌توان‌‏‎ اثر ، ‏‎ دو‏‎ اين‌‏‎ خلال‌‏‎ از‏‎ كه‌‏‎ به‌طوري‌‏‎ است‌ ، ‏‎ پرداخته‌‏‎
جا‏‎ كه‌‏‎ نكته‌اي‌‏‎.‎دريافت‌‏‎ را‏‎ او‏‎ اجتماعي‌‏‎ انديشه‌‏‎ شالوده‌هاي‌‏‎
كه‌‏‎ است‌‏‎ آن‌‏‎ گيرد‏‎ قرار‏‎ نظر‏‎ مطمح‌‏‎ اثر‏‎ دو‏‎ اين‌‏‎ بررسي‌‏‎ در‏‎ دارد‏‎
او ، ‏‎ بينش‌‏‎ و‏‎ روش‌‏‎ از‏‎ بعدي‌‏‎ گزاف‌ ، ‏‎ به‌‏‎ مبادا‏‎ تا‏‎ بود‏‎ مراقب‏‎ بايد‏‎
به‌‏‎.‎شود‏‎ تلقي‌‏‎ يكسان‌‏‎ معاصر‏‎ و‏‎ مدرن‌‏‎ انديشه‌‏‎ از‏‎ جنبه‌اي‌‏‎ با‏‎
هستي‌‏‎ بنيادين‌‏‎ تفاوتهاي‌‏‎ متوجه‌‏‎ همواره‌‏‎ بايد‏‎ ديگر‏‎ عبارت‌‏‎
را‏‎ فوق‌‏‎ نكته‌‏‎.بود‏‎ جديد‏‎ دنياي‌‏‎ و‏‎ قديم‌‏‎ دنياي‌‏‎ ميان‌‏‎ شناختي‌‏‎
:كرد‏‎ بيان‌‏‎ زير‏‎ بند‏‎ سه‌‏‎ در‏‎ بيشتر ، ‏‎ بسط‏‎ با‏‎ مي‌توان‌‏‎
متفكران‌‏‎ درباره‌‏‎ كه‌‏‎ مقالاتي‌‏‎ و‏‎ كتابها‏‎ اكثر‏‎ مشترك‌‏‎ فعل‌‏‎ (‎‎‏‏1‏‎
آثار‏‎ و‏‎ آرا‏‎ از‏‎ همدلانه‌‏‎ قرائت‌‏‎ نوعي‌‏‎ مي‌شود ، ‏‎ نوشته‌‏‎ گذشته‌‏‎
معاصر‏‎ زمانه‌‏‎ در‏‎ رايج‌‏‎ دريافت‌هاي‌‏‎ با‏‎ متناسب‏‎ متفكران‌ ، ‏‎ اين‌‏‎
مي‌خورد‏‎ چشم‌‏‎ به‌‏‎ نقدي‌‏‎ كمتر‏‎ آثار ، ‏‎ اين‌‏‎ در‏‎.‎مي‌دهند‏‎ به‌دست‌‏‎
به‌‏‎ بررسي‌ ، ‏‎ مورد‏‎ شخصيت‌‏‎ انديشه‌هاي‌‏‎ و‏‎ آرا‏‎ بازسازي‌‏‎ اغلب ، ‏‎ و‏‎
با‏‎ نقصان‌ ، ‏‎ يا‏‎ كاستي‌‏‎ نوع‌‏‎ هر‏‎ فاقد‏‎ كه‌‏‎ مي‌گيرد‏‎ صورت‌‏‎ طريقي‌‏‎
.شود‏‎ جلوه‌گر‏‎ فلسفي‌‏‎ و‏‎ علمي‌‏‎ امروزين‌‏‎ معيارهاي‌‏‎ به‌‏‎ توجه‌‏‎
اين‌‏‎ از‏‎ واقعي‌‏‎ تصويري‌‏‎ ارائه‌‏‎ جاي‌‏‎ به‌‏‎ بررسي‌ها‏‎ اين‌‏‎ اكثر‏‎
عصري‌‏‎ چارچوبهاي‌‏‎ در‏‎ آنها‏‎ قراردادن‌‏‎ مستلزم‌‏‎ كه‌‏‎ انديشمندان‌ ، ‏‎
از‏‎ گفته‌اي‌‏‎ و‏‎ نكته‌اي‌‏‎ تا‏‎ برآنند‏‎ مي‌زيند ، ‏‎ آن‌‏‎ در‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎
.سازند‏‎ منطبق‌‏‎ حاضر‏‎ زمانه‌‏‎ در‏‎ مقبول‌‏‎ معياري‌‏‎ بر‏‎ را‏‎ آنان‌‏‎
به‌طور‏‎ را‏‎ دانش‌‏‎ تاريخ‌‏‎ و‏‎ معرفتي‌‏‎ گذشته‌‏‎ رهيافتي‌ ، ‏‎ چنين‌‏‎
.مي‌كند‏‎ تصوير‏‎ مخدوش‌‏‎
"الزاما‏‎ و‏‎ مي‌آيد‏‎ سخن‌‏‎ به‌‏‎ پرسشگر‏‎ برابر‏‎ در‏‎ (‎Text) متن‌‏‎ (‎‎‏‏2‏‎
حساب‏‎ به‌‏‎ متن‌‏‎ خالق‌‏‎ و‏‎ موءلف‌‏‎ سخن‌‏‎ "صرفا‏‎ نبايد‏‎ مي‌گويد‏‎ آنچه‌‏‎
از‏‎.‎شود‏‎ لحاظ‏‎ بايد‏‎ نيز‏‎ متن‌‏‎ خواننده‌‏‎ و‏‎ پرسشگر‏‎ سهم‌‏‎ كه‌‏‎ آيد ، ‏‎
در‏‎ آيا‏‎ كه‌‏‎ گفت‌‏‎ پاسخ‌‏‎ اساسي‌‏‎ پرسش‌‏‎ اين‌‏‎ به‌‏‎ بايد‏‎ منظر‏‎ اين‌‏‎
رهيافت‌‏‎ رشد‏‎ و‏‎ پيدايش‌‏‎ امكان‌‏‎ قديم‌‏‎ دوران‌‏‎ (Contex)‎ زمينه‌‏‎
اين‌‏‎ طرح‌‏‎) است‌؟‏‎ داشته‌‏‎ وجود‏‎ (‎Scientific approach) علمي‌‏‎
به‌‏‎ آنكه‌‏‎ بدون‌‏‎ برخي‌‏‎ كه‌‏‎ مي‌يابد‏‎ ضرورت‌‏‎ آنجا‏‎ از‏‎ اساسي‌‏‎ سوءال‌‏‎
انديشمندان‌‏‎ فعاليت‌هاي‌‏‎ و‏‎ پژوهشها‏‎ دهند ، ‏‎ پاسخ‌‏‎ پرسشي‌ ، ‏‎ چنين‌‏‎
علمي‌‏‎ اصول‌‏‎ بر‏‎ منطبق‌‏‎ "كاملا‏‎ را ، ‏‎ ابوريحان‌‏‎ جمله‌‏‎ از‏‎ قديمي‌ ، ‏‎
شناختي‌‏‎ معرفت‌‏‎ پرسشهاي‌‏‎ به‌‏‎ پاسخ‌‏‎.(نموده‌اند‏‎ تلقي‌‏‎ حاضر‏‎ سده‌‏‎
از‏‎ صائبتر‏‎ قرائت‌‏‎ به‌‏‎ دستيابي‌‏‎ اساسي‌‏‎ شرط‏‎ فوق‌ ، ‏‎ پرسش‌‏‎ مشابه‌‏‎
دنياي‌‏‎ دانش‌‏‎ ميان‌‏‎ معرفتي‌‏‎ گسستي‌‏‎ به‌‏‎ قائل‌‏‎ اگر‏‎.‎قدماست‌‏‎ آثار‏‎
نظرات‌‏‎ تطبيق‌‏‎ ‎‏‏،‏‎(‎فرض‌‏‎ به‌‏‎) باشيم‌‏‎ جديد‏‎ عالم‌‏‎ علم‌‏‎ و‏‎ قديم‌‏‎
حساب‏‎ به‌‏‎ توهم‌‏‎ نوعي‌‏‎ گسست‌ ، ‏‎ سوي‌‏‎ دو‏‎ در‏‎ واقع‌‏‎ انديشمندان‌‏‎
مختلف‌ ، ‏‎ متون‌‏‎ بازخواني‌‏‎ و‏‎ بررسي‌‏‎ در‏‎ بايد‏‎ في‌الجمله‌ ، ‏‎.‎مي‌آيد‏‎
.بپردازيم‌‏‎ متن‌‏‎ از‏‎ خود‏‎ انتظارات‌‏‎ تنقيح‌‏‎ به‌‏‎ ابتدا‏‎
ديگر‏‎ و‏‎ بالاخص‌‏‎ ابوريحان‌ ، ‏‎ اجتماعي‌‏‎ نظرات‌‏‎ بررسي‌‏‎ در‏‎ (‎‏‏3‏‎
در‏‎ كه‌‏‎ داشت‌‏‎ ياد‏‎ به‌‏‎ بايد‏‎ بالاعم‌ ، ‏‎ گذشته‌ ، ‏‎ اجتماعي‌‏‎ متفكران‌‏‎
علوم‌‏‎ همه‌‏‎ است‌‏‎ شامل‌‏‎ حكمت‌‏‎ علم‌‏‎" مي‌شده‌ ، ‏‎ اظهار‏‎ كه‌‏‎ زمانه‌اي‌‏‎
"جامد‏‎" موضوع‌‏‎ به‌‏‎ پرداختن‌‏‎ "اصولا‏‎ ‎‏‏،‏‎(‎اذكائي‌ ، 1374 ، 20‏‎) "را‏‎
آگاهانه‌ ، ‏‎ امري‌‏‎ آنكه‌‏‎ از‏‎ بيش‌‏‎ اجتماعي‌ ، ‏‎ سنن‌‏‎ و‏‎ احوال‌‏‎ و‏‎
زمانه‌‏‎ رايج‌‏‎ برداشت‌‏‎ سر‏‎ از‏‎ عملي‌‏‎ باشد ، ‏‎ بوده‌‏‎ علمي‌‏‎ و‏‎ روشمند‏‎
رها‏‎ نپرداخته‌ ، ‏‎ را‏‎ "وجود‏‎" از‏‎ حوزه‌اي‌‏‎ هيچ‌‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ بوده‌‏‎
و‏‎ محسوس‌‏‎ جهان‌‏‎ دو‏‎ هر‏‎ اسرار‏‎ داننده‌‏‎ ‎‏‏،‏‎"عالم‌‏‎" و‏‎ نمي‌كرده‌‏‎
كه‌‏‎ است‌‏‎ مي‌رفته‌‏‎ انتظار‏‎ او‏‎ از‏‎ و‏‎ است‌‏‎ مي‌شده‌‏‎ شمرده‌‏‎ نامحسوس‌‏‎
.بپردازد‏‎ مطالعه‌‏‎ به‌‏‎ مختلف‌‏‎ حوزه‌هاي‌‏‎ در‏‎
محدود‏‎ دامنه‌‏‎ چيز ، ‏‎ هر‏‎ از‏‎ بيش‌‏‎ كه‌‏‎ داشت‌‏‎ ياد‏‎ به‌‏‎ بايد‏‎ البته‌‏‎
شناخت‌‏‎ حوزه‌‏‎ در‏‎ كار‏‎ تقسيم‌‏‎ فقدان‌‏‎ و‏‎ روزگار‏‎ دانش‌‏‎
فراهم‌‏‎ را‏‎ بلندپروازي‌هايي‌‏‎ چنين‌‏‎ امكان‌‏‎ (‎تخصص‌گرايي‌‏‎)‎
معادل‌‏‎ نبايد‏‎ را‏‎ قديم‌‏‎ دنياي‌‏‎ در‏‎ تبحر‏‎ لذا‏‎.است‌‏‎ مي‌كرده‌‏‎
به‌‏‎ نبايد‏‎ را‏‎ لفظي‌‏‎ اشتراكات‌‏‎ و‏‎ دانست‌‏‎ جديد‏‎ دنياي‌‏‎ در‏‎ تخصص‌‏‎
.داد‏‎ پيوند‏‎ معنايي‌‏‎ ارزي‌هاي‌‏‎ هم‌‏‎
"ماللهند‏‎ تحقيق‌‏‎" كتاب‏‎ درباره‌‏‎ -الف‌‏‎
تا‏‎ سالهاي‌ 408‏‎ بين‌‏‎) هند‏‎ به‌‏‎ خود‏‎ متعدد‏‎ سفرهاي‌‏‎ طي‌‏‎ ابوريحان‌‏‎
با‏‎ آشنايي‌‏‎ ضمن‌‏‎ و‏‎ است‌‏‎ آموخته‌‏‎ را‏‎ سانسكريت‌‏‎ زبان‌‏‎ ‎‏‏،‏‎(‎ق‌‏‎.-ه‏‎ ‎‏‏421‏‎
عربي‌‏‎ به‌‏‎ زبان‌‏‎ آن‌‏‎ از‏‎ كتاب‏‎ چندين‌‏‎ هند ، ‏‎ سرزمين‌‏‎ فرهنگ‌‏‎ و‏‎ مردم‌‏‎
تحقيق‌‏‎ كتاب‏‎ محتواي‌‏‎ درباره‌‏‎.است‌‏‎ كرده‌‏‎ ترجمه‌‏‎ بالعكس‌‏‎ و‏‎
است‌‏‎ جغرافيايي‌‏‎ كتاب‏‎ يك‌‏‎ نه‌‏‎ كتاب‏‎ اين‌‏‎" كه‌‏‎ گفت‌‏‎ بايد‏‎ ماللهند‏‎
تمام‌‏‎ از‏‎ است‌‏‎ گنجينه‌اي‌‏‎ بلكه‌‏‎ تاريخي‌ ، ‏‎ كتاب‏‎ يك‌‏‎ نه‌‏‎ و‏‎
صحيح‌‏‎ تحقيقات‌‏‎ اساس‌‏‎ بر‏‎ آنهم‌‏‎ هند ، ‏‎ سرزمين‌‏‎ به‌‏‎ راجع‌‏‎ معلومات‌‏‎
بهتر‏‎ شايد‏‎ ديگر‏‎ عبارت‌‏‎ به‌‏‎.‎(‎زرين‌كوب ، 1348 ، 75‏‎)‎.‎"علمي‌‏‎
قرون‌‏‎ در‏‎ هندوستان‌‏‎ به‌‏‎ راجع‌‏‎ دايرتالمعارفي‌‏‎ آنرا‏‎ كه‌‏‎ باشد‏‎
و‏‎ مهم‌‏‎ ويژگي‌هاي‌‏‎.‎(كوريانكي‌ ، 1353 ، 58‏‎)‎.‎بدانيم‌‏‎ وسطي‌‏‎
:كرد‏‎ خلاصه‌‏‎ زير‏‎ موارد‏‎ در‏‎ مي‌توان‌‏‎ را‏‎ اثر‏‎ اين‌‏‎ در‏‎ توجه‌‏‎ قابل‌‏‎
قرار‏‎ توجه‌‏‎ مورد‏‎ را‏‎ ذيل‌‏‎ موارد‏‎ مي‌توان‌‏‎ بعد‏‎ اين‌‏‎ از‏‎:‎روش‌‏‎ (‎‎‏‏1‏‎
:داد‏‎
توجه‌‏‎ مورد‏‎ ارزش‌‏‎ و‏‎ حقيقت‌‏‎ بحث‌‏‎ يا‏‎ ارزش‌‏‎ و‏‎ دانش‌‏‎ مسئله‌‏‎ (‎‏‏11‏‎
از‏‎ كه‌‏‎ آنجا‏‎ در‏‎ كتاب ، ‏‎ ابتداي‌‏‎ در‏‎ او‏‎.است‌‏‎ بوده‌‏‎ ابوريحان‌‏‎
مي‌گويد ، ‏‎ سخن‌‏‎ آن‌‏‎ بروز‏‎ در‏‎ موءثر‏‎ عوامل‌‏‎ و‏‎ "دروغزني‌‏‎" احتمال‌‏‎
عمد‏‎ به‌‏‎ كه‌‏‎ تفاسيري‌‏‎ و‏‎ تعابير‏‎ به‌‏‎ نسبت‌‏‎ آن‌ ، ‏‎ از‏‎ تحذير‏‎ ضمن‌‏‎
هشدار‏‎ دارند ، ‏‎ را‏‎ شخصي‌‏‎ بهره‌برداري‌هاي‌‏‎ و‏‎ تحريف‌‏‎ قصد‏‎
.(تا 4‏‎ بيروني‌ ، 1362 ، 1‏‎).مي‌دهد‏‎
عقايد‏‎ بازنمودن‌‏‎" قصد‏‎ به‌‏‎ ابوريحان‌‏‎:بي‌طرفي‌‏‎ و‏‎ عينيت‌‏‎ (‎‎‏‏21‏‎
در‏‎ مشاهده‌‏‎ و‏‎ توصيف‌‏‎ به‌‏‎ ‎‏‏،‏‎"هست‌‏‎ كه‌‏‎ بدان‌گونه‌‏‎ [هندي‌‏‎ ]قوم‌‏‎
‎‏‏،‏‎"تطبيقي‌‏‎" روش‌‏‎ كاربرد‏‎ با‏‎ و‏‎ مي‌پردازد‏‎ مردم‌‏‎ توده‌‏‎ احوال‌‏‎
مقايسه‌‏‎ آنها‏‎ با‏‎ را ، ‏‎ مسلمانان‌‏‎ گاه‌‏‎ و‏‎ يونانيان‌‏‎ نظرات‌‏‎
ارجاع‌‏‎ با‏‎ را‏‎ سخنانش‌‏‎ ابوريحان‌‏‎.(بيروني‌ ، 1362 ، 4‏‎)‎.‎مي‌كند‏‎
كه‌‏‎ است‌‏‎ معتقد‏‎ توسلي‌‏‎.‎مي‌كند‏‎ مستند‏‎ هنديان‌‏‎ كتابهاي‌‏‎ به‌‏‎
امروز ، ‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ گرفته‌‏‎ صورت‌‏‎ روشي‌‏‎ با‏‎ هند ، ‏‎ درباره‌‏‎ او‏‎ تحقيق‌‏‎
.(توسلي‌ ، 1369 ، 118‏‎).مي‌شود‏‎ تعبير‏‎ ميداني‌‏‎ مطالعه‌‏‎ به‌‏‎ آن‌‏‎ از‏‎
اديان‌‏‎ شناخت‌‏‎ و‏‎ فهم‌‏‎ معاصر ، ‏‎ معروف‌‏‎ شناس‌‏‎ دين‌‏‎ واخ‌ ، ‏‎ يواخيم‌‏‎
:برمي‌شمرد‏‎ چنين‌‏‎ را‏‎ آنها‏‎ و‏‎ مي‌داند‏‎ وابسته‌‏‎ شرط‏‎ چهار‏‎ رابه‌‏‎
درك‌‏‎ و‏‎ است‌‏‎ بررسي‌‏‎ مورد‏‎ آنها‏‎ دين‌‏‎ كه‌‏‎ مردم‌‏‎ آن‌‏‎ زبان‌‏‎ دانستن‌‏‎ -
.بي‌واسطه‌‏‎ و‏‎ مستقيم‌‏‎ وجه‌‏‎ به‌‏‎ آنان‌‏‎ اصطلاحات‌‏‎ و‏‎ الفاظ‏‎
.مناسب‏‎ عاطفي‌‏‎ زمينه‌‏‎ وجود‏‎ -‎
و‏‎ روحي‌‏‎ حيات‌‏‎ چگونگي‌‏‎ به‌‏‎ پي‌بردن‌‏‎ براي‌‏‎ اراده‌‏‎ و‏‎ شوق‌‏‎ داشتن‌‏‎ -‎
غالب‏‎ قصد‏‎ به‌‏‎ يا‏‎ كنجكاوي‌‏‎ حس‌‏‎ ارضاء‏‎ براي‌‏‎ نه‌‏‎ مردم‌ ، ‏‎ آن‌‏‎ ديني‌‏‎
.مناقشه‌‏‎ و‏‎ جدل‌‏‎ در‏‎ آنها‏‎ بر‏‎ شدن‌‏‎
و‏‎ حالات‌‏‎ خود‏‎ كسي‌‏‎ اگر‏‎ كه‌‏‎ معنا‏‎ بدين‌‏‎ ;ديني‌‏‎ تجربه‌‏‎ داشتن‌‏‎ -‎
شناخت‌‏‎ از‏‎ باشد ، ‏‎ نكرده‌‏‎ احساس‌‏‎ خويش‌‏‎ وجود‏‎ در‏‎ را‏‎ ديني‌‏‎ كيفيات‌‏‎
.بود‏‎ خواهد‏‎ عاجز‏‎ ديگران‌‏‎ در‏‎ حالات‌‏‎ اينگونه‌‏‎ فهم‌‏‎ و‏‎
شرط‏‎ چهار‏‎ اين‌‏‎ ابوريحان‌ ، ‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ معتقد‏‎ مجتبايي‌‏‎ فتح‌الله‌‏‎
شاهد‏‎ او ، ‏‎ هندشناسي‌‏‎ تحقيقات‌‏‎ و‏‎ بوده‌‏‎ واجد‏‎ شايسته‌‏‎ وجه‌‏‎ به‌‏‎ را‏‎
.(و 132‏‎ مجتبايي‌ ، 1353 ، 131‏‎)است‌‏‎ مطلب‏‎ اين‌‏‎ نمودار‏‎ و‏‎
به‌‏‎ ابوريحان‌‏‎:‎معرفت‌‏‎ ميزان‌‏‎ لحاظ‏‎ از‏‎ مردم‌‏‎ طبقه‌بندي‌‏‎ (‎‎‏‏31‏‎
اعتقادات‌‏‎ و‏‎ نظرات‌‏‎ و‏‎ مي‌نگرد‏‎ خواص‌‏‎ -‎عوام‌‏‎ تفكيك‌‏‎ با‏‎ هنديان‌‏‎
در‏‎ پژوهشگران‌ ، ‏‎ از‏‎ يكي‌‏‎.مي‌شمرد‏‎ باز‏‎ جداگانه‌‏‎ را‏‎ يك‌‏‎ هر‏‎
به‌‏‎ معتقد‏‎ است‌ ، ‏‎ كرده‌‏‎ مفهوم‌‏‎ دو‏‎ اين‌‏‎ كاربرد‏‎ از‏‎ كه‌‏‎ تعبيري‌‏‎
به‌‏‎ اشاره‌‏‎ تفكيك‌ ، ‏‎ اين‌‏‎ مكرر‏‎ كاربرد‏‎ در‏‎ ابوريحان‌‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ اين‌‏‎
(سوته‌‏‎)‎ "فرودست‌‏‎" و‏‎ (‎ملوك‌‏‎) "فرادست‌‏‎" بزرگ‌‏‎ اجتماعي‌‏‎ طبقه‌‏‎ دو‏‎
خطاب‏‎ "عوام‌‏‎" و‏‎ "خواص‌‏‎" را‏‎ آنها‏‎ فرهنگي‌‏‎ ديدگاهي‌‏‎ از‏‎ و‏‎ داشته‌‏‎
.(اذكائي‌ ، 1374 ، 207‏‎)است‌‏‎ كرده‌‏‎
كه‌‏‎ دربرمي‌گيرد‏‎ را‏‎ متنوعي‌‏‎ موضوعات‌‏‎ كتاب ، ‏‎ اين‌‏‎:‎محتوا‏‎ (‎‎‏‏2‏‎
:داشت‌‏‎ بيان‌‏‎ مي‌توان‌‏‎ زير‏‎ شرح‌‏‎ به‌‏‎ را‏‎ ازآنها‏‎ بعضي‌‏‎
.آنها‏‎ زبان‌‏‎ خصوصيات‌‏‎ ذكر‏‎ و‏‎ هندوان‌‏‎ شناسي‌‏‎ زبان‌‏‎ (‎‎‏‏12‏‎
درباره‌‏‎ آنها‏‎ اعتقادات‌‏‎ بررسي‌‏‎ و‏‎ هندوان‌‏‎ دين‌شناسي‌‏‎ (‎‎‏‏22‏‎
و‏‎ مسيحيان‌‏‎ اعتقادات‌‏‎ با‏‎ اعتقادات‌‏‎ اين‌‏‎ مقايسه‌‏‎ و‏‎ سبحان‌‏‎ خداي‌‏‎
.ماني‌‏‎ پيروان‌‏‎
در‏‎ مردم‌‏‎ مختلف‌‏‎ گروههاي‌‏‎ درباره‌‏‎ هندوان‌‏‎ اعتقادات‌‏‎ بيان‌‏‎ (‎‎‏‏32‏‎
.هستي‌‏‎ مراتب‏‎ سلسله‌‏‎ و‏‎ اجتماعي‌‏‎ مراتب‏‎ سلسله‌‏‎
به‌‏‎ توجه‌‏‎ با‏‎ هندوان‌‏‎ رفتارهاي‌‏‎ و‏‎ عادات‌‏‎ از‏‎ بعضي‌‏‎ بيان‌‏‎ (‎‎‏‏42‏‎
توجه‌‏‎ مورد‏‎ را‏‎ آنها‏‎ رسوم‌‏‎ و‏‎ آداب‏‎ او‏‎ في‌المثل‌‏‎.‎مختلف‌‏‎ منابع‌‏‎
.و‏‎ جادوگري‌‏‎ بت‌پرستي‌ ، ‏‎ ازدواج‌ ، ‏‎ اقسام‌‏‎ باب‏‎ در‏‎ و‏‎ مي‌دهد‏‎ قرار‏‎
.مي‌گويد‏‎ سخن‌‏‎ آنها‏‎ ميان‌‏‎ در‏‎.
او‏‎ تا‏‎ شده‌‏‎ باعث‌‏‎ ابوريحان‌ ، ‏‎ عوام‌‏‎ -‎خواص‌‏‎ دوگانه‌‏‎ نگاه‌‏‎ (‎‏‏52‏‎
متفكران‌‏‎ و‏‎ دانشمندان‌‏‎ كتب‏‎ به‌‏‎ عامه‌ ، ‏‎ فرهنگ‌‏‎ با‏‎ آشنايي‌‏‎ ضمن‌‏‎
نظريات‌‏‎ از‏‎ او‏‎ كتاب ، ‏‎ از‏‎ دربخشهايي‌‏‎.‎كند‏‎ توجه‌‏‎ نيز‏‎ هندي‌‏‎
گفته‌‏‎ سخن‌‏‎ ديار‏‎ آن‌‏‎ دانشمندان‌‏‎..و‏‎ رياضي‌‏‎ هندسي‌ ، ‏‎ نجومي‌ ، ‏‎
.است‌‏‎
"الباقيه‌‏‎ آثار‏‎" كتاب‏‎ درباره‌‏‎ -ب‏‎
است‌‏‎ نوشته‌‏‎ ‎‏‏1000م‌‏‎/ق‌‏‎ سال‌ 391‏‎ حدود‏‎ در‏‎ را‏‎ كتاب‏‎ اين‌‏‎ بيروني‌‏‎
از‏‎ كتاب‏‎ اين‌‏‎.است‌‏‎ داده‌‏‎ آن‌‏‎ در‏‎ تغييراتي‌‏‎ بعدها ، ‏‎ البته‌‏‎ و‏‎
او‏‎.‎است‌‏‎ قديم‌‏‎ ملل‌‏‎ شناسي‌‏‎ تقويم‌‏‎ و‏‎ شماري‌‏‎ گاه‌‏‎ ماخذ‏‎ بهترين‌‏‎
علم‌‏‎ آنرا‏‎ كه‌‏‎ "شناسي‌‏‎ گاه‌‏‎" دانش‌‏‎ از‏‎ الباقيه‌ ، ‏‎ آثار‏‎ كتاب‏‎ در‏‎
اوقات‌‏‎ شناخت‌‏‎ و‏‎ ملل‌‏‎ غمناكي‌‏‎ روزهاي‌‏‎ و‏‎ شادماني‌‏‎ ايام‌‏‎" بر‏‎
"تاريخي‌‏‎ روزهاي‌‏‎ و‏‎ ديگر‏‎ مذاهب‏‎ از‏‎ برخي‌‏‎ و‏‎ كتاب‏‎ اهل‌‏‎ روزه‌‏‎
.(پنج‌‏‎ و‏‎ بيست‌‏‎ بيروني‌ ، 1363 ، ‏‎)‎.‎است‌‏‎ گفته‌‏‎ سخن‌‏‎ مي‌داند ، ‏‎
گذشته‌‏‎ ملل‌‏‎ مهم‌‏‎ اخبار‏‎ شناسايي‌‏‎ پي‌‏‎ در‏‎ كتاب‏‎ اين‌‏‎ در‏‎ بيروني‌‏‎
از‏‎ را‏‎ آنها‏‎ پندار‏‎ و‏‎ رفتار‏‎ اصول‌‏‎ و‏‎ احوال‌‏‎ مي‌خواهد‏‎ و‏‎ است‌‏‎
به‌‏‎ توجه‌‏‎ ضمن‌‏‎ او‏‎بشناسد‏‎ آنها‏‎ مانده‌‏‎ باقي‌‏‎ سنت‌هاي‌‏‎ روي‌‏‎
به‌‏‎ را‏‎ آنها‏‎ نمي‌توان‌‏‎ كه‌‏‎ دارد‏‎ سروكار‏‎ اموري‌‏‎ با‏‎ اينكه‌‏‎
و‏‎ استدلال‌‏‎ راه‌‏‎ كه‌‏‎ مي‌كند‏‎ اذعان‌‏‎ ;كرد‏‎ درك‌‏‎ مستقيم‌‏‎ مشاهده‌‏‎
روش‌‏‎ و‏‎ است‌‏‎ كارائي‌‏‎ فاقد‏‎ اينجا‏‎ در‏‎ محسوس‌‏‎ به‌‏‎ معقول‌‏‎ قياس‌‏‎
:مي‌كند‏‎ پيشنهاد‏‎ را‏‎ ديگري‌‏‎
و‏‎ آرا‏‎ اصحاب‏‎ و‏‎ ملل‌‏‎ و‏‎ كتاب‏‎ اهل‌‏‎ از‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ اين‌‏‎ موجود‏‎ راه‌‏‎"
و‏‎ تقليد‏‎ آنهاست‌ ، ‏‎ استفاده‌‏‎ مورد‏‎ تواريخ‌‏‎ اين‌گونه‌‏‎ كه‌‏‎ نحل‌‏‎
اقوال‌‏‎ به‌‏‎ استناد‏‎ اين‌‏‎ تنها‏‎ او‏‎ نظر‏‎ در‏‎ البته‌‏‎ ;"كنيم‌‏‎ پيروي‌‏‎
از‏‎ را‏‎ خود‏‎ فكر‏‎" بايد‏‎ بلكه‌‏‎ نيست‌‏‎ كافي‌‏‎ دانشمندان‌‏‎ و‏‎ نخبگان‌‏‎
غلبه‌‏‎ و‏‎ تعصب‏‎ قبيل‌‏‎ از‏‎ شده‌ ، ‏‎ معتاد‏‎ بدان‌‏‎ كه‌‏‎ زيان‌آوري‌‏‎ عوامل‌‏‎
مردم‌‏‎ از‏‎ بسياري‌‏‎ هلاك‌‏‎ سبب‏‎ كه‌‏‎ رياست‌طلبي‌‏‎ و‏‎ هوا‏‎ از‏‎ پيروي‌‏‎ و‏‎
و‏‎ آرا‏‎" سپس‌‏‎ و‏‎ "نماييم‌‏‎ پاك‌‏‎ حقيقت‌ ، ‏‎ و‏‎ حق‌‏‎ ديدار‏‎ مانع‌‏‎ و‏‎ است‌‏‎
".بسنجيم‌‏‎ يكديگر‏‎ با‏‎ مقصود‏‎ اين‌‏‎ اثبات‌‏‎ در‏‎ را‏‎ ايشان‌‏‎ گفته‌هاي‌‏‎
.(ج‌‏‎ بيروني‌ ، 1363 ، ‏‎)
مي‌توان‌‏‎ را‏‎ ابوريحان‌‏‎ اثر‏‎ اين‌‏‎ در‏‎ توجه‌‏‎ قابل‌‏‎ و‏‎ مهم‌‏‎ موارد‏‎
:نمود‏‎ بيان‌‏‎ ذيل‌‏‎ شرح‌‏‎ به‌‏‎
شبانه‌‏‎ مبدا‏‎ شبانه‌روز ، ‏‎ از‏‎ علمي‌‏‎ تعاريف‌‏‎ سري‌‏‎ يك‌‏‎ ارائه‌‏‎ (‎‎‏‏1‏‎
تعريف‌‏‎ نيز‏‎ و‏‎ فقها‏‎ نظر‏‎ از‏‎ شب‏‎ و‏‎ روز‏‎ تعريف‌‏‎ نقد‏‎ و‏‎ نجومي‌‏‎ روز‏‎
ملل‌‏‎ شمسي‌‏‎ سالهاي‌‏‎ در‏‎ كبيسه‌‏‎ اقسام‌‏‎ ماه‌ ، ‏‎ و‏‎ سال‌‏‎ نمودن‌‏‎
مشخصي‌‏‎ تاريخ‌‏‎ مي‌شوند‏‎ باعث‌‏‎ كه‌‏‎ گوناگوني‌‏‎ علل‌‏‎ ذكر‏‎ و‏‎ گوناگون‌‏‎
.شود‏‎ آغاز‏‎ معيني‌‏‎ روز‏‎ از‏‎
نيز‏‎ و‏‎ مختلف‌‏‎ ملل‌‏‎ ميان‌‏‎ در‏‎ تاريخ‌‏‎ مبداهاي‌‏‎ اختلاف‌‏‎ در‏‎ بحث‌‏‎ (‎‎‏‏2‏‎
به‌‏‎ آنها‏‎ مقايسه‌‏‎ و‏‎ گوناگون‌‏‎ ملل‌‏‎ محاسباتي‌‏‎ روشهاي‌‏‎ در‏‎ بحث‌‏‎
.يك‌‏‎ هر‏‎ علت‌يابي‌‏‎ همراه‌‏‎
از‏‎ پارسيان‌‏‎ مورد‏‎ در‏‎ ;ملل‌‏‎ از‏‎ بعضي‌‏‎ مختلف‌‏‎ اعياد‏‎ در‏‎ بحث‌‏‎ (‎‎‏‏3‏‎
جشن‌‏‎ خردادگان‌ ، ‏‎ ارديبهشت‌گان‌ ، ‏‎ عيد‏‎ نوروز ، ‏‎ ماه‌ ، ‏‎ فروردين‌‏‎
مردم‌‏‎ اعتقادات‌‏‎ و‏‎ رسوم‌‏‎ و‏‎ آداب‏‎ و‏‎ مي‌كند‏‎ ياد‏‎.‎.‎.‎و‏‎ نيلوفر‏‎
احترام‌‏‎ از‏‎ مثال‌‏‎ براي‌‏‎.‎برمي‌شمرد‏‎ آنها‏‎ مورد‏‎ در‏‎ را‏‎
سخن‌‏‎ ايرانيان‌‏‎ نزد‏‎ در‏‎ (فروردين‌‏‎ روز 6‏‎)‎ "نوروزبزرگ‌‏‎"
از‏‎ روز‏‎ اين‌‏‎ در‏‎ خداوند‏‎" معتقدند‏‎ آنان‌‏‎ اينكه‌‏‎ و‏‎ مي‌گويد‏‎
".شد‏‎ آسوده‌‏‎ جهان‌‏‎ آفرينش‌‏‎
.(بيروني‌ ، 1363 ، 19 ، 59 ، 227 ، 279 ، 323‏‎)
بر‏‎ ترديدآميز‏‎ نگاهي‌‏‎ همائي‌ ، ‏‎ جلال‌الدين‌‏‎ گفته‌‏‎ به‌‏‎ ابوريحان‌ ، ‏‎
خود‏‎ كه‌‏‎ هنگامي‌‏‎ تا‏‎ او‏‎ ;داشت‌‏‎ گذشتگان‌‏‎ از‏‎ جامانده‌‏‎ به‌‏‎ مواريث‌‏‎
آنرا‏‎ نمي‌داد ، ‏‎ قرار‏‎ تحقيق‌‏‎ مورد‏‎ را‏‎ مطلبي‌‏‎ "شخصا‏‎
در‏‎ را‏‎ خود‏‎ راي‌‏‎ و‏‎ نظر‏‎ اينكه‌‏‎ از‏‎ راه‌ ، ‏‎ اين‌‏‎ در‏‎.نمي‌پذيرفت‌‏‎
همائي‌ ، ‏‎)‎نبود‏‎ بيمناك‌‏‎ دهد ، ‏‎ قرار‏‎ ديگران‌‏‎ عقيده‌‏‎ و‏‎ نظر‏‎ مقابل‌‏‎
كارهاي‌‏‎ در‏‎ شناسي‌‏‎ روش‌‏‎ ديدگاه‌‏‎ از‏‎ بخواهيم‌‏‎ اگر‏‎(‎‏‏1353 ، 81‏‎
زير‏‎ عبارت‌‏‎ در‏‎ ما ، ‏‎ مطالعه‌‏‎ جانمايه‌‏‎ افكنيم‌ ، ‏‎ نظر‏‎ بيروني‌‏‎
:بود‏‎ خواهد‏‎ متبلور‏‎
مشاهده‌‏‎ برحسب‏‎ مواد‏‎ گردآوري‌‏‎ از‏‎ است‌‏‎ عبارت‌‏‎ بيروني‌‏‎ روش‌‏‎"
يا‏‎ مكتوب‏‎ به‌صورت‌‏‎ خواه‌‏‎ منابع‌ ، ‏‎ ذكر‏‎ با‏‎ سندي‌‏‎ مشاهده‌‏‎ و‏‎ عيني‌‏‎
.(اذكائي‌ ، 1374 ، 50‏‎) "انتقاد‏‎ و‏‎ سنجش‌‏‎ مسموع‌ ، ‏‎ طريق‌‏‎ از‏‎
بيروني‌‏‎ بينش‌‏‎ -‎ج‌‏‎
علوم‌‏‎ به‌‏‎ خود‏‎ وافر‏‎ دلبستگي‌‏‎ با‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ دانشمندي‌‏‎ ابوريحان‌‏‎
كار‏‎ به‌‏‎ دست‌‏‎ نيز‏‎ اجتماع‌‏‎ به‌‏‎ مربوط‏‎ علوم‌‏‎ عرصه‌‏‎ در‏‎ طبيعي‌ ، ‏‎
و‏‎ بوده‌‏‎ آشنا‏‎ بيگانه‌‏‎ زبانهاي‌‏‎ به‌‏‎ او‏‎.‎است‌‏‎ بوده‌‏‎ پژوهش‌‏‎
سخنان‌‏‎ شنيدن‌‏‎ از‏‎ بعد‏‎ و‏‎ خوانده‌‏‎ را‏‎ ديگر‏‎ اقوام‌‏‎ كتابهاي‌‏‎
مقايسه‌‏‎ را‏‎ آنها‏‎ مختلف‌ ، ‏‎ سرزمين‌هاي‌‏‎ دانشمندان‌‏‎ و‏‎ بزرگان‌‏‎
گفته‌‏‎ به‌‏‎.است‌‏‎ مي‌سنجيده‌‏‎ تجربه‌‏‎ و‏‎ عقل‌‏‎ ترازوي‌‏‎ در‏‎ و‏‎ مي‌كرده‌‏‎
معارف‌‏‎" اصطلاح‌‏‎ علم‌الاجتماع‌ ، ‏‎ تركيب‏‎ جاي‌‏‎ به‌‏‎ او‏‎ توسلي‌ ، ‏‎
اين‌‏‎ در‏‎.(توسلي‌ ، 1369 ، 114‏‎).است‌‏‎ برده‌‏‎ كار‏‎ به‌‏‎ را‏‎ "الامم‌‏‎
چه‌‏‎ ابوريحان‌‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ اين‌‏‎ مي‌شود‏‎ مطرح‌‏‎ كه‌‏‎ سوءالي‌‏‎ راستا ، ‏‎
ديگر‏‎ عبارت‌‏‎ به‌‏‎ است‌؟‏‎ داشته‌‏‎ انسان‌‏‎ از‏‎ و‏‎ جهان‌‏‎ از‏‎ برداشتي‌‏‎
او‏‎ "بينش‌‏‎" موجز ، ‏‎ كلامي‌‏‎ به‌‏‎ و‏‎ او‏‎ انسان‌نگري‌‏‎ و‏‎ شناسي‌‏‎ جهان‌‏‎
است‌؟‏‎ بوده‌‏‎ چگونه‌‏‎
و‏‎ دانسته‌‏‎ حيوان‌‏‎ بر‏‎ انسان‌‏‎ برتري‌‏‎ مايه‌‏‎ را‏‎ دانش‌‏‎ ابوريحان‌‏‎ (‎‏‏1‏‎
اذكائي‌ ، ‏‎)‎ است‌ ، ‏‎ خواستني‌‏‎ خود‏‎ خودي‌‏‎ به‌‏‎ علم‌‏‎ كه‌‏‎ نموده‌‏‎ بيان‌‏‎
حسب‏‎ بر‏‎ دانش‌ها ، ‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ شده‌‏‎ يادآور‏‎ نيز‏‎ و‏‎ (‎‎‏‏1374 ، 37‏‎
.(اذكائي‌ ، 1374 ، 205‏‎) است‌‏‎ آمده‌‏‎ پديد‏‎ انسان‌‏‎ ناگزير‏‎ نيازهاي‌‏‎
و‏‎ دين‌‏‎ زاويه‌‏‎ از‏‎ او‏‎ نهايي‌ ، ‏‎ تحليل‌‏‎ در‏‎ و‏‎ مجموع‌‏‎ در‏‎ اما‏‎
معتقد‏‎ ابوريحان‌‏‎.‎است‌‏‎ نگريسته‌‏‎ علوم‌‏‎ به‌‏‎ مذهبي‌‏‎ جهان‌بيني‌‏‎
طبيعي‌ ، ‏‎ علوم‌‏‎ و‏‎ جغرافيا‏‎ مانند‏‎ مختلف‌‏‎ علوم‌‏‎ در‏‎ تحقيق‌‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎
جامعه‌‏‎ معنوي‌‏‎ و‏‎ ديني‌‏‎ براي‌حيات‌‏‎ كه‌‏‎ است‌‏‎ جايز‏‎ آنجا‏‎ از‏‎
غايت‌‏‎ اين‌‏‎ به‌‏‎ توجه‌‏‎ با‏‎ بايد‏‎ و‏‎ است‌‏‎ اهميت‌‏‎ درخور‏‎ اسلامي‌‏‎
.شود‏‎ دنبال‌‏‎
دارد‏‎ ادامه‌‏‎


Copyright 1996-1999 HAMSHAHRI, All rights reserved.
HTML Production by Hamshahri Computer Center.