ایران شانزدهمین کشور پرجمعیت جهان است و در سال‌های گذشته، سرمایه‌گذاری فراوانی برای کنترل رشد بی‌رویه جمعیت صورت گرفته، با این‌حال، شیوع 6/18 درصد بارداری ناخواسته در کشور، همچنان باعث تولد سالانه 300 هزار کودک بی‌دعوت می‌شود.
سؤال این است که با وجود بحران جمعیتی در سال‌های گذشته، برنامه‌های تنظیم خانواده از زمان اجرا چه سیری را طی کرده‌اند و سیاست‌های مختلف دولتمردان در افزایش و کاهش جمعیت و با توجه به منابع مالی چه تغییراتی را در برنامه‌های تنظیم خانواده به‌وجود آورده است؟
دکتر ملک‌افضلی، استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران در پاسخ به این پرسش به همشهری می‌گوید: برنامه تنظیم خانواده در 10 سال اول انقلاب با مشکلاتی مواجه بود و این‌طور تفسیر می‌شد که ما به‌عنوان یک کشور اسلامی باید نسلمان را زیاد کنیم، ولی خوشبختانه بعد از ارائه مدارکی مبنی بر اینکه فاصله‌گذاری بین تولد کودکان و حامله‌شدن در سن مناسب، سلامت مادر و کودک را افزایش می‌دهد، برنامه تنظیم خانواده پذیرفته شد و از سال 1368 این برنامه به تصویب دولت رسید.
وی ادامه می‌دهد: از آن سال به بعد تمامی وسایل پیشگیری از بارداری به‌خصوص قرص، کاندوم و آی‌یو‌دی در تمامی مراکز بهداشتی و خانه‌های بهداشت عرضه شد و بعدها مجوز بستن لوله‌ها در زنان و مردان هم داده شد؛ به‌طوری‌که ما تا سال 73 و 74 تمامی روش‌های پیشگیری از بارداری را داشتیم و این اتفاقات همراه با توسعه مراکز بهداشتی در روستاها بود.
وی می‌گوید: تمامی این عوامل سبب شد که خانواده‌ها به‌طور آگاهانه از برنامه‌های تنظیم خانواده استفاده کنند؛ به‌طوری‌که الان حدود 75درصد از زوج‌ها به نوعی از این برنامه‌ها استفاده می‌کنند؛ یعنی حدود 75 درصد از وسایل مدرن پیشگیری و مابقی از روش‌های سنتی استفاده می‌کنند.
برنامه بدون توقف
کارشناسان معتقدند بحث تنظیم خانواده در خانواده‌ها نهادینه شده و حالا دیگر هیچ سیاستی نمی‌تواند این فرهنگ را عوض کند.سؤال این است که جمعیت کشور چقدر باید باشد و آیا منابع کشور کفاف این جمعیت را می‌دهد یا نه؟ البته دولتمردان عقیده دارند که اگر منابع خوب اداره شوند، کفاف جمعیت را هر چقدر هم زیاد باشد، می‌دهند.
اما استاد دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌گوید: نگاه تنظیم خانواده به‌گونه دیگری است ما عقیده داریم که خانواده باید چه رفتارهایی داشته باشد تا سلامت افراد را تأمین کند و می‌گوییم اگر زنی زیر 18 سال باردار شود، این هم برای خودش و هم برای کودکش خطرناک است، همچنین اگر زنی در سن 35 سال به بالا باردار شود، همین اتفاق می‌افتد.
وی با اشاره به اینکه ما معتقدیم بهترین سن برای باردار شدن 20 تا 34 سال است یا نهایتا 25 تا 35 سال می‌افزاید: از طرفی ما اعتقاد داریم فاصله سنی بین کودکان باید 3 سال باشد. پس هر خانواده از دیدگاه سلامت‌نگر می‌تواند 3 کودک داشته باشد و اگر ما با رویکرد سلامت به این مسئله نگاه کنیم این عدد بسیار مناسب است؛ چون جمعیت را ثابت می‌کند.
دکتر ملک‌افضلی معتقد است که تنظیم خانواده مثل واکسیناسیون است؛ چون هم آگاهی مردم بالا رفته و هم وزارت بهداشت ترویج و تبلیغ آن را به هیچ وجه غلط نمی‌داند.
به عقیده وی در عین حال روند تنظیم خانواده در کشور ما نسبت به کشورهای دنیا تقریبا نمونه است و هیچ کشوری نتوانسته در طول 20 سال شاهد پیشرفت در این برنامه باشد.
صفر، عدد دوری است
کارشناسان می‌گویند میزان مصرف قرص‌های ضدبارداری ظرف 13 سال گذشته 10 برابر شده و میزان بارداری ناخواسته در سال 84، به 6/18 درصد رسیده در حالی‌که در سال 72 معادل 37 درصد بوده است.
همچنین تعداد تولدهای حاصل از بارداریهای ناخواسته ظرف این سال‌ها 70 هزار مورد کاهش پیدا کرده است، اما با همه این اوصاف، کارشناسان معتقدند باید با اقدامات علمی و تنوع‌بخشی به روش‌های ضدبارداری، میزان بارداریهای ناخواسته را همچنان کاهش داد.
هر قدر هم برنامه‌های تنظیم خانواده به‌روز شود، میزان بارداریهای ناخواسته در هیچ‌جای دنیا هیچگاه به صفر نمی‌رسد. دکتر ملک‌افضلی می‌گوید: حاملگی‌های ناخواسته 2 دلیل دارد، یکی خانواده‌هایی که از برنامه‌های تنظیم خانواده استفاده نمی‌کنند که البته تعدادشان کم است و دیگر خانواده‌هایی که از روش‌های سنتی برای پیشگیری از بارداری استفاده می‌کنند که عمده حاملگی‌های ناخواسته به همین دلیل است.
به گفته وی البته تمامی وسایل پیشگیری از حاملگی درصورت درست استفاده نشدن هم با شکست مواجه می‌شوند. وی ادامه می‌دهد: پس اولا باید استفاده از این وسایل را به مردم آموزش دهیم، ثانیا استفاده از روش‌های سنتی را کاهش داده و در نهایت با ارائه خدمات و مشاوره بهتر درصد حاملگی ناخواسته را کم کنیم که البته این رقم هیچگاه به صفر نخواهد رسید.
دکتر اسلامی، رئیس اداره تنظیم خانواده وزارت بهداشت نیز در گفت‌وگو با همشهری با بیان اینکه هدف از تنظیم خانواده در ایران جلوگیری از زاد و ولد نیست، می‌گوید: در برنامه تنظیم خانواده ما به‌هیچ‌وجه جلوی زاد و ولد را نمی‌گیریم؛ چون به هر حال افراد در سن ازدواج تمایل به بچه‌دار شدن دارند اما سیاست‌های تنظیم خانواده را به آنها گوشزد می‌کنیم؛ چون ما مانند کشور چین سیاست کنترل جمعیت نداریم.
با این اوصاف اگرچه سیاست‌های تنظیم خانواده در چند سال گذشته پیشرفت‌های زیادی کرده ولی خالی از چالش هم نبوده است.وی در تشریح این چالش‌ها می‌افزاید: یکی از چالش‌ها این است که ما هنوز فکر می‌کنیم سیاست‌های این برنامه بیشتر متوجه زنان است نه مردان؛ چون بارداری و زایمان یک وظیفه کاملا زنانه تلقی می‌شود.
چالش دیگر بارداریهای ناخواسته است که اگرچه رقم آن به 18 درصد کاهش یافته ولی الان از هر 5 مادر یکی می‌گوید که من و همسرم با بارداری مخالف بودیم.
به عقیده وی چالش مهم‌تر، همان نیازهای برآورده نشده است؛ یعنی کسانی که نمی‌خواهند باردار شوند ولی از هیچ روشی هم استفاده نمی‌کنند.
دکتر اسلامی می‌گوید: البته تعداد این افراد کم است ولی ما امیدواریم که بتوانیم در پایان برنامه توسعه چهارم (پایان سال 88 ) رقم آنها را به صفر نزدیک کنیم.
