وقتی قیمت نفت در بازارهای جهانی به اوج خود می‌رسد، طبیعی است که هرکشور تولیدکننده‌ای سعی‌کند از حداکثر ظرفیت تولید خود استفاده کند تا درآمد بیشتری را در این ایام به جیب بزند؛ در چنین شرایطی معمولا هیچ‌یک از تولیدکنندگان از شرایط ناراضی نیستند و همگرایی خاصی میان تمام آنان شکل می‌گیرد و این صدای فغان و نارضایتی مصرف‌کنندگان است که گوش‌ها را آزار می‌دهد.
اما شرایط هنگامی فرق می‌کند که قیمت نفت روندی نزولی در پیش گیرد. در این شرایط تولیدکنندگان تلاش می‌کنند تا با اعمال سیستم‌های کنترلی روی میزان تولید نفت، از عرضه مازاد به بازار جلوگیری کنند تا قیمت‌ها را تاحدودی تحت کنترل درآورند.
این‌جاست که سرپیچی برخی تولیدکنندگان بزرگ از این تصمیم‌ها، همه توافقات پیشین را برهم می‌زند.
در این شرایط برخی سعی می‌کنند در شرایطی که دیگر تولیدکنندگان از عرضه نفت خود به بازارکاسته‌اند، نفت بیشتری عرضه کنند تا سهم بیشتری از بازار را به خودشان اختصاص داده و از غفلت دیگران استفاده کنند تا درآمدهای بیشتری به خزانه کشورشان واریز کنند.
روسیه ـ اوپک؛ از رفاقت تا رقابت!
تمام این مقدمات نسبتا طولانی برای زمینه‌چینی درخصوص توصیف شرایط کنونی بازار نفت و رقابت خاموشی بود که میان اعضای اوپک با روسیه به عنوان بزرگترین تولیدکننده غیر اوپک شکل گرفته است.
درست است که روسیه از همان ابتدا، عضویت در اوپک را با این استدلال نپذیرفت که هیچ‌گاه زیر بار سیاست‌های تحمیلی حاصل از اجماع همه اعضای اوپک نرود و آزادانه بتواند سایست‌های تولید نفت خود را در هر زمان بنابر منافع خود تعیین کند، اما از سوی دیگر برنامه‌های چند وقت اخیر اوپک برای تقویت روابط با کشورهای غیر عضو این سازمان و همچنین توافقاتی که در سیاست‌های کلان با روسیه به دست آمده بود، این توقع را در اعضای اوپک به‌ویژه عربستان ایجاد کرده بود که در شرایطی که این سازمان در یک‌سال گذشته 4.2 میلیون بشکه از مجموع تولید نفت خود کاسته تا قیمت‌ها را تحت کنترل در آورد، مسکو از این شرایط سو‌استفاده نکرده و همگام با سیاست‌های اوپک حرکت کند؛ توقع بی‌اساسی که به نتیجه‌ای جز کدورت و دلخوری نیانجامید تاجایی که اکنون روسیه با بیان این‌که هیچ وقت به اوپک قولی نداده بودیم خود را به عنوان بزرگترین صادرکننده نفت جهان بالاتر از عربستان سعودی ـ که ناچار به پیروی از سیاست‌های محدودکننده تولید از سوی اوپک است ـ معرفی کند.
سوء استفاده سیاسی از نقطه‌ضعف اوپک
شرایط جدید بازهم ثابت کرد روسیه تحت رهبری ولادیمیر پوتین، به‌جز افزایش ضریب نفوذ خود در جهان و برتری‌جویی در حوزه دیکته کردن منافع‌ملی به خصوص با استفاده سیاسی از منابع انرژی، به هیچ معاهده و توافق دیگری پایبند نیست و هرگونه انتظار همگرایی از این کشور تاحدود زیادی بیهوده خواهد بود.
درحالی که براساس سیاست‌های کلان روسیه، این کشور به شدت به دنبال افزایش سهم خود از بازار جهانی نفت و درنتیجه افزایش ضریب نفوذ خود در بین خریداران است، روسیه برای نخستین‌بار پس از فروپاشی شوروی سابق توانسته از محدودیت‌های اوپک استفاده کرده و در صادرات نفت از عربستان پیشی گیرد.
صادرات نفت‌خام از سوی روسیه در سه‌ماهه دوم سال به هفت میلیون و 400 هزار بشکه در روز رسیده است که نسبت به سه‌ماهه نخست درحدود روزانه 150 هزار بشکه افزایش را نشان می‌دهد؛ اما از سوی دیگر، آمارهای منتشر شده از سوی آژانس بین‌المللی انرژی نشان می‌دهد که تولید نفت عربستان سعودی به عنوان بزرگترین تولیدکننده نفت اوپک و رقیب روسیه، در این مدت به حدود هفت میلیون بشکه در روز کاهش یافته و درحال حاضر روزانه حدود 400 هزار بشکه کمتر از روسیه است.
پس از آن که معاون پوتین در ماه دسامبر گذشته به اوپک گفت که دولت متبوعش آماده است که تولید نفت خود را محدود کند تا از قیمت‌های نفت محافظت و حمایت لازم صورت گرفته باشد، فعالان بازار نفت انتظار داشتند که عرضه نفت روسیه در سال 2009 با کاهش مواجه شود؛ اما در عوض روسیه تمهیداتی را برای افزایش تولید در این سال به کار گرفته است، ازجمله این‌که تعرفه مالیاتی را برای میادین جدید نفتی در سیبری برداشته است و با افزایش 54 درصدی قیمت نفت از ابتدای سال‌تاکنون شرکت‌های روس‌نفت، لوک‌اویل و کنسرسیوم بی.پی به عنوان پیمانکاران اصلی میادین نفتی روسیه، همگی از افزایش تولید خبر داده‌اند.
فداکاری اوپک؛ بهره‌مندی روسیه
به عبارت دیگر می‌توان موضوع را این‌طور مطرح کرد که اعضای اوپک برای این که قیمت نفت از سطوح خاصی پایین‌تر نیاید و منافع کل تولیدکنندگان به خطر نیافتد، حاضر شده‌اند از بخشی از درآمدهایشان بگذرند و تولید نفت خود را باوجود ظرفیت مازاد تولید محدود کنند، ولی روسیه بزرگترین کشوری است که از این وضعیت بهره‌مند شده و با استفاده از کاهش تولید اوپک، عرضه نفت خود را افزایش داده و علاوه بر کسب درآمد، سهم بیشتری از بازار را نیز مال خود کرده است.
علاوه بر این، نفت مازادی که روسیه وارد بازار می‌کند، می‌تواند تلاش اعضای اوپک را نیز برای کاهش ذخایر نفت در کشورهای صنعتی خنثی کند و حتی این روند وسیله‌ای برای اعتراض آن‌دسته از اعضای اوپک شود که می‌خواهند سهمیه‌های تولیدی درنظر گرفته شده برای خود را زیر پا بگذارند و به دنبال دلیلی برای توجیه اقدامات خود می‌گردند.
اوپک در یک‌سال گذشته حدود 4.2 میلیون بشکه از تولید روزانه نفت‌خام خود کاسته است که این بیشترین میزان کاهش تولید در تاریخ این سازمان بزرگ نفتی است. این اقدامات پس از آن صورت گرفت که قیمت نفت از نقطه اوج خود در سطح 147 دلاری در ماه جولای گذشته، تا پایان 2008 به سطح نازل 32 دلاری سقوط کرد و اعضای اوپک ر ا به چاره‌جویی برای افزایش نسبی قیمت نفت وادار کرد.
درتمام زمانی که اعضای اوپک به‌دنبال اجرای برنامه‌های کاهش تولید بوده‌اند، تولید نفت‌خام از سوی روسیه نسبت به مدت مشابه سال گذشته 1.3 درصد افزایش داشته و به 9 میلیون و 970 هزار بشکه در روز رسیده است و درهمین‌مدت میزان صادرات نفت این کشور نیز 5.9 درصد رشد داشته است؛ یعنی درست درهمان زمانی که سیاستمداران روس در دیدار اعضای اوپک وعده همگرایی و کاهش تولید سر می‌دادند، مدیران فنی شرکت‌های نفتی روسیه از افزایش 1.5 درصدی تولید تا پایان سال خبر می‌دادند.
شنا کردن خلاف جریان آب
فعالان بازار نفت اذعان دارند که اگر روسیه تولید نفت خود را مطابق وعده‌های خود و آن‌چه افکار عمومی انتظار آن را داشت یعنی درحدود 600 تا 700 هزار بشکه در روز کاهش می داد، اکنون وضعیت بازار نفت چیزی نبود که شاهد آن هستیم و قطعا قیمت نفت در سطوح بسیار بالاتری قرار داشت.
عربستان سعودی برای مدت‌های زیادی بزرگترین عرضه‌کننده نفت در بازارهای جهانی بوده است. سال گذشته عربستان روزانه حدود 10 میلیون بشکه نفت‌خام به بازارهای جهانی عرضه کرده است، ولی بنا بر سیاست‌های اوپک، در یک‌سال گذشته تولید نفت خود را کاهش داده است.
در دوران شوروی سابق، تولید نفت‌خام در سال 1987 تا سطح 11 میلیون و 480 هزاربشکه در روز رسیده بود. پس از سقوط شوروی و همچنین بحران مالی سال 1998 روسیه، تولید نفت این کشور تا نصف آن میزان سقوط را تجربه کرد.
هرچند آمارهای روسیه از میزان صادرات، بخشی از نفت صادراتی قزاقستان و آذربایجان که از خاک این کشور ترانزیت می‌شود را نیز دربر می‌گیرد، حتی با درنظر گرفتن این میزان نفت، صادرات نفت روسیه از ماه فوریه تاکنون از عربستان پیشی گرفته است.
در ماه دسامبر و زمانی که هربشکه نفت در محدوده قیمتی 40 دلاری دست‌پا می‌زد، ولادیمیرپوتین ـ نخست‌وزیر روسیه ـ معاون خود را به نشست اوپک فرستاد تا از کاهش 350 هزار بشکه‌ای صادرات نفت نسبت به ماه پیش خبر دهد و اعضای اوپک را نسبت به همراهی مسکو مطمئن کند.
درحالی که مسکو حتی وعده کاهش بیشتر تولید را به اعضای اوپک داده بود، با بالا رفتن قیمت نفت تا سطح 70 دلار و زمانی که حتی بین برخی اعضای اوپک نیز درباره تثبیت یا تغییر میزان تولید اختلاف افتاده بود، روسیه تولید را افزایش داد و میان خود با اعضای اوپک فاصله انداخت تا جایی که دبیرکل اوپک صراحتا از این کشور انتقاد کرد و گفت نسبت به رفتار مسکو ناامید شده است و حتی انتقاد اعضای اوپک از مسکو به حدی رسید که این کشور در آخرین نشست اوپک که چند هفته پیش در وین برگزار شد، دعوت نداشت.
پس از این نشست بود که مسکو هم به سخنان دبیرکل اوپک واکنش نشان داد و اعلام کرد: روسیه که در ماه گذشته نیز تولید نفت خود را در سطوح بالایی حفظ کرده بود، قادر خواهد بود با قیمت‌های کنونی نفت در بازار جهانی بازهم برای افزایش تولید نفت سرمایه‌گذاری کند و برای این‌کار نیز که تولید نفت خود را محدود نمی‌کند، هیچ عذرخواهی به اوپک بدهکار نیست!
ابرهای اختلاف کنار می‌رود؟!
اما این‌که آیا روسیه می‌تواند منافع خود را از این شنا کردن در خلاف جریان آب برای مدتی طولانی حفظ کند اکنون مورد تردید قرار دارد. روسیه برای بهره‌مندی از درآمدهای بالای نفت به قیمت‌های بالاتری نیاز دارد که تنظیم این قیمت‌ها تاحدود قابل توجهی در دست اوپک است؛ حتی صادرات وسیع گاز این کشور به اروپا تاحدودی به تلاش های اوپک برای افزایش قیمت نفت وابسته است، چرا که برخی قراردادهای گازی با قیمت‌نفت‌خام ارتباط مستقیم دارد. شاید به همین‌دلیل باشد که روسیه با درک کردن شرایط خاص، پیشنهاد برگزاری دیداری در مسکو در پاییز امسال را به اوپک ارائه کرده است.
از اواخر ماه اوت و بعد از آن‌که بهای نفت به حداکثر ارزش خود در سال جاری رسید و از مرز 70 دلار به ازای هر بشکه عبور کرد، مسکو روند نزدیکی با اوپک را تشدید کرده است.
آن‌طور که سرگی اشماتکو، وزیر انرژی روسیه اعلام کرده است، روسیه به اوپک برگزاری دیداری در مسکو طی پاییز امسال را پیشنهاد کرده است.
قطعا روسیه که عملکردش در زمینه تولید و صدور نفت مغایر قول‌های داده شده در مورد هماهنگی امور بود، چیزی برای پیشنهاد به این سازمان بین‌المللی ندارد؛ اما باید دید درپی این عقب‌نشینی استراتژیک از سوی روس‌ها و برگزاری چنین نشست مهمی در آینده نزدیک، چه عوایدی نصیب بازار بین‌المللی نفت خواهد شد.
گزارش از خبرنگار ایسنا متین کاکویی
