انتشار ماهور شماره ۶۷

• آشنایی با مجله‌های صفحه موسیقی

به گزارش همشهری آنلاین مقاله‏ نخست این شماره، نوشته‏ برونو نتل و رانلد ریدل، شانزده اجرای بداهه‏ مقام نهاوند توسط علی‏‌جهاد راسی را، به‏‌منظور کشف و استخراج اصولی که نوازندگان عرب بر مبنای آنها به اجرای تقسیم در یک مقامِ معین می‏‌پردازند، بررسی می‏‌کند. در این بحث، مؤلفین، با مطالعه‏ قسمت‏‌های مختلف هر تقسیم، طول زمانیِ هر قسمت، مُدگردی‏ها، شیوه‏‌های بسط ملُدیک، تزئینات و ریتم و تُندا، عواملی را که، از یک اجرا به اجرای دیگر، کمتر تغییرپذیرند، به‏‌عنوان «شیوه‏ اجرا»، از عوامل تغییرپذیرتر، به‏ عنوان عواملی که مشمول بداهه‏ پردازی می‏‌شوند جدا می‏‌کنند و به نتیجه‏ تأمل‏‌برانگیزی می‏‌رسند که برخلاف تصور عموم از بداهه‏‌پردازی در فرهنگ‏‌های شرقی است: «آن جنبه‏‌هایی از موسیقی که معمولاً [...] بهترین زمینه برای دگره‏‌سازی‏‌های بداهه به حساب می‏‌آیند، یعنی تزئین، ریتم و گسترش مُتیف‏‌ها در زمان‏‌های کوتاه، درست همان‏‌هایی هستند که کمترین سهم را در ایجاد تفاوت بین این و آن اجرا از تقسیم نهاوند دارند».

«ریتم چندزمانه در موسیقی ایرانی‏ عربی‏ ترکی» عنوان مقاله‏ بعدی است که، ضمن نقدِ مفاهیمِ «ریتم‏‌های جمع‏‌پذیر» و «تقسیم‏‌پذیر»ِ زاکس، به مسئله‏ نظام ریتمیکِ این حوزه با مفاهیم «تک‏‌زمانگی» و «چندزمانگی»، که به‏ خصوص قوم‏‌موسیقی‏‌شناسانِ فرانسوی‏‌زبان رشد و گسترش داده‏‌اند، می‏‌پردازد و، پس از مرور ادبیاتِ موسیقی‏‌شناختی در این باره، تلاش می‏کند تا رد پای این مفاهیم را در رویکردهای نظریه‏‌پردازانِ قدیمِ حوزه‏ ایرانی‏ عربی ترکی دنبال کرده نظام ریتمیک این حوزه را بر اساس این مفاهیم تبیین کند.

مطلب بعدی به تصحیح و چاپ رساله‌‏ای قدیمی درباره‏ موسیقی در تذکره‏‏ فارسیِ مرآه الخیال، نوشته‏ شیرعلی‏خان‏ ‌بن علی‏امجدخان لودی، معاصرِ اورنگ‏‌زیب، که در سال 1102ق به انجام رسیده است اختصاص دارد. مصححینِ رساله، پس از معرفی تذکره و مؤلف آن، حدس می‏‌زنند که مطالب رساله‏ موسیقیِ مورد بحث از کتابِ پاری جاتَک ــ رساله‏‌ای درباره‏ رقص و موسیقی هندی ــ که میرزا روشن‏ ضمیرنامی آن را از سانسکریت به فارسی ترجمه کرده بوده است بهره برده باشد. رساله‏ لودی حاوی برخی حکایات درباره‏ موسیقی و، به‏ ویژه، نام راگ‏‌های مختلف موسیقی هندی است.

آروین صداقت‏‌کیش در مقاله‏ بعدی، تحت عنوانِ «اجرای اصیل و رابطه‏ هستی‏‌شناختیِ آن با اثر موسیقایی در شرایط موسیقی دستگاهی»، پس از مروری بر نظریه‏‌های مختلف درباره‏«اصالت اجرا»، چهار شرطِ اجرای با اصالت را از نظرِ یانگ برمی‏‌شمرد که اساساً به نیت آهنگساز و نحوه‏ صدادادنِ اثر به‏‌هنگامِ ساخته‏‌شدنِ آن ارجاع می‏‌دهند. سپس، با توجه به این شرایط، به بحث درباره‏ چگونگیِ اصالتِ اجرا در موسیقی کلاسیک ایرانی می‏‌پردازد و آن را از جنبه‏‌های مختلف مطالعه می‏‌کند.

در بخشِ «مفاهیم بنیادین»ِ این شماره مقاله‌‏ای متأخر را ترجمه کرده‏‌ایم که از نظرِ وضعیتِ فعلیِ رشته‏ قوم‏‌موسیقی‏‌شناسی اهمیت خاصی دارد، چراکه پس از دهه‏‌ها نفی موسیقی‏‌شناسیِ تطبیقیِ اوایل قرن بیستم ــ که درواقع نیای قوم‏‌موسیقی‏‌شناسیِ فعلی محسوب می‏‌شود ــ سعی در احیای این رشته یا این رویکرد به موسیقی‏‌های جهان را دارد. مؤلفینِ این مقاله، هر دو، همچون برخی پیشگامان آلمانیِ موسیقی‏‌شناسیِ تطبیقی، تخصص روان‏شناسی دارند و می‏‌کوشند جریان تازه‏‌ای با همان گرایش به موسیقی‏‌شناسیِ مقایسه‏‌ایِ علاقه‏‌مند به مباحثِ زیست‏‌شناختی، جستجوی خاستگاه‏‌ها و رویکردهای تکامل‏‌گرایانه‏ ابتدای قرن بیستم، اما با احتراز از ضعف‏‌های فکریِ شدیداً نقدشده‏ گذشتگان ــ که مؤلفین بسیاری از انتقادهای وارد بر آنها را به‏‌حق می‌‏دانند ــ ایجاد کنند.

در بخشِ «یاد یاران»، مریم قرسو، که پایان‏‌نامه‏ دکترای خود را درباره‏ موسیقی زار نوشته است، به بزرگداشت باباغلام مارگیری، که چندی پیش از میان ما رفت، می‏‌پردازد، و جنبه‏‌های مختلف شخصیتِ موسیقایی‏ـ درمانگرانه‏ او را، با تکیه بر آشناییِ نزدیکی که با او داشته است، به تصویر می‏‌کشد.

مقاله‏ «برامس پیشرو»، نوشته‏ آرنولد شونبرگ، در بخشِ «نقد و بررسی»ِ این شماره، گذشته از اینکه تحلیلی خواندنی از آثار و شخصیتِ هنریِ آهنگسازی که نزد بسیاری از معاصرانش محافظه‏‌کار و گذشته‏‌گرا محسوب می‏‌شد ارائه می‏‌دهد و نشان می‏‌دهد که او، برخلاف این تصور رایج، از واگنرِ نوآور کمتر پیشرو نبوده است، نمونه‏‌ای بسیار جالب و قابل‏‌توجه از شیوه‏ نقد موسیقی در ابتدای قرن بیستم توسط یک آهنگساز‏ـ نظریه‏‌پرداز برجسته به حساب می‏‌آید.