سوغات استان آذربایجان‌شرقی به دو دسته خوراکی‌ها و صنایع دستی تقسیم میشود:
در بخش صنایع دستی می‌توان به قالی‌های دستباف و تابلوفرش‌های نفیس و بی‌نظیر اساتید تبریزی اشاره کرد.
تابلوفرش‌های دستباف تبریز رنگ و نگاری خاص و برخاسته از مهارت و حساسیت بافندگان آن دارد. کمتر کسی است که به تبریز و آذربایجان شرقی سفر کند و سراغ بازار فرش فروشان را در بازار جهانی تبریز نگیرد.
نقره کاری یا حکاکی روی نقره تبریز از دیگر صنایع دستی این استان است که مورد استقبال اقشار مختلف جامعه قرار میگیرد.
در کنار نقره کاری هنر دستی دیگری نیز به نام نقره کوبی در آذربایجان شرقی رواج دارد که در آن نقره با انجام سوراخکاری بر روی چوب و هسته میوه های مختلف در نقطه مورد نظر جاگذاری شده و سپس پرداخت زده می شود.
نقره سازی نیز از دیگر صنایع دستی وابسته به نقره است که ساخت زیورآلات، ظروف کاربردی و تزیینی، آینه و شمعدان و قاب عکس از جمله آثار تولیدی در این شاخه است.
همچنین چاپ کلاقه‌‌ای اسکو یا باتیک یکی از روش‌های چاپ روی پارچه است. محصولات چاپ کلاقه ای شامل انواع روسری، لباس، رومیزی، شال گردن و تابلوهای دیواری است که اخیرا نیز مورد توجه دوستداران مد و طراحی داخلی منازل قرار گرفته است.
ورنی بافی اهر نیز که یکی از زیراندازهای سنتی این منطقه است و در منطقه اهر و ارسباران به صورت وسیعی توسط زنان عشایر بافته می شود می تواند یکی دیگر از ره آوردها و یا سوغات مسافران وارد شده به تبریز باشد.
ورنیهای پشمی، ورنی پشمی ابریشمی، ورنی کف ابریشم و ورنی ابریشم خالص انواعی از ورنی هستند که هرکدام بر حسب جنس خود طرح و بافت خاصی را دنبال می‌کند.
محصولات چرمین تبریز نیز از صنایع دستی این خطه است که از دیرباز شهره عام و خاص بوده و اکنون نیز مورد علاقه شیکپوشان است.
کیف، کفش، پوشاک و برخی اقلام خانگی محصولاتی است که از چرم تبریز دوخته می شود و به دلیل کیفیت عالی آن همواره به کشورهای اروپایی صادر شده است.
سبدبافی، سوزندوزی، سفالگری، معرقکاری، گلیم بافی و ساخت تابلوسنگ‌های باارزش نیز از دیگر صنایع دستی جذاب آذربایجان شرقی است که هرکدام در یکی از شهرستانهای این استان رواج داشته و مورد اقبال مسافران نیز واقع می شود.
در دسته خوراکیهای آذربایجان شرقی نیز بدون شک این استان یکی از استان‌های مستعد است که شیرینی‌ها و غذاهای آن در سراسر کشور مشهور میباشد.
قورابیه، نوقا، میانپر، لاتیقوم(راحت الحلقوم)، ریس، شیرینی کنجدی، سوجوق، باسلیق، شکلات تسبیحی، عسل و دوشاب در بخش خوراکیهای شیرین و نیز پنیر لیقوان، ترشی زغال اخته و آجیل تبریز در سایر ذائقه های می تواند سوغاتی خوبی برای مسافران این استان باشد.
نقره کوبی
نوع جنس این تسبیح ها از نوعی هسته میوه (آویگادو) است که در زبان عامیانه به آن کشکول گفته میشود و از آفریقا وارد میشود. نقره بکار رفته نیز کاملا خالص میباشد که با انجام سوراخکاری، نقره های مورد نظر جایگذاری شده و سپس پرداخت زده میشوند. علاوه بر هسته میوه آویگادو، از چوب یسر، عناب، آبنوس و صندلوس در ساخت تسبیح استفاده میشود.
چاپ کلاقه ای
چاپ باتیک یا کلاقه ای با استفاده از رنگهای گیاهی، بازیک، کرومی، اسیدی، خمی و راکتیو روی پارچه های ابریشم طبیعی، مصنوعی و نخی انجام میشود. در حال حاضر تولیدات باتیک به کشور های آلمان، آمریکا، آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان صادر میشود.
زیور آلات سنتی
زیورآلات سنتی علاوه بر طلا، از جنس نقره و طلای عیار پائین نیز ساخته میشوند. بطور کلی نحوه ساخت زیورآلات سنتی در هفت مرحله و توسط افراد مختلفی انجام میگیرد تا یک اثر زیبا و باارزش شکل گیرد. این مراحل عبارتند از:
- طراحی
- ماکت سازی
- اجرا
- مینا کاری
- مرصع کاری
- تمیزکاری(پرداخت)
- سرهم سازی قطعات
- سفالگری
در این شیوه کلیه مراحل ساخت سفال به شیوه کاملا سنتی انجام میشود و عمدتا شامل ظروف کاربردی همچون بشقاب، کاسه، فنجان، نعلبکی، پارچ آب، قوری، قنددان و.... میشود.
پوشش این نوع سفال با دو نوع لعاب ترانسپارانت بی رنگ و ترانسپارانت فیروزه ای انجام میگیرد که آوازه این نوع سفالها با لعاب فیروزه ای به فراتر از مرزهای کشورمان نیز رسیده است.
همچنین عده ای از هنرمندان این استان با ایجاد تزئیناتی بر روی سفال خاک سفید، با استفاده از تکنیکهای نقاشی، برجسته کاری، کنده کاری و مشبک کاری زیبایی دو چندانی به این آثار می بخشند.
نقره سازی
نقره سازی و هنرهای وابسته به آن در شهر تبریز با کیفیت ممتاز و توسط هنرمندان بسیاری جریان دارد. دواتگری، ملیله کاری، حکاکی، قلمزنی و سیاه قلم از جمله رشته های فعال وابسته به هنر صنعت نقره سازی در این استان می باشد. زیورآلات، ظروف کاربردی و تزئینی، آئینه و شمعدان، قاب عکس و...... از جمله آثار تولیدی نقره می باشند.
ورنی بافی
ورنی یکی از زیراندازهای سنتی منطقه آذربایجان میباشد که در منطقه اهر و ارسباران به صورت وسیعی توسط زنان عشایر بافته میشود. مشخصات فنی ورنی به شرح زیر می باشد:
دار ورنی در دو نوع فلزی و چوبی ساخته میشود که بصورت عمودی چله کشی شده و از جنس نخ، پشم و ابریشم میباشد. زمینه معمولا از جنس پشم تازه، تمام ابریشم و یا پشم کهنه (تهیه شده از مصالح جاجیم های مستعمل) می باشد.
نقوش بافته شده به صورت ذهنی می باشد اما امروزه نقشه های جدیدی آماده و بافته می شود. رنگرزی الیاف ورنی به هر دو شیوه شیمیایی و گیاهی انجام میگیرد.
ساز سنتی
قارمان از سازهای بادی کلاویه ای می باشد که از صدها سال پیش در کشور روسیه ساخته می شود و از حدود ۱۰ سال قبل نیز، ساخت آن در ایران متداول شده است.
در ساخت اتاق (بدنه) قارمان عمدتاً از چوب افرا، چوب کاج و... استفاده می شود. برای زیبایی ظاهر آن اشکال زیبایی از جنس صدف و به صورت معرق با پوشش پلی استر ایجاد میشود.
نگارگری
نگارگری، نقاشی سنتی با پیشینه ای کهن می باشد که حالت روایی دارد و از دیدگاه عرفانی و فلسفی و بیان وقایع تاریخی بهره می برد. ترسیم جزئیات و حقیقت نهایی از ویژگیهای هنر نگارگری می باشد.
دانش و هنر تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی در گذشته فقط در انحصار چند کشور بوده اما خوشبختانه در سالیان اخیر هنرمندان ایرانی، به خوبی گام در عرصه این هنر نهاده و آثار زیبا و ارزشمندی را خلق نموده اند.
تراش سنگ
فرایند تولید این هنرصنعت به این ترتیب است که ابتدا، راف (مواد خام) انتخاب و نوعی طرح بر روی آن توسط یک شخص کاملاً آشنا به فن تراش و با کمک رایانه دارای پردازشگر سه بعدی، بعد از عکسبرداری از راف مورد نظر، بهترین نوع و مدل و طرح تراش با کمترین ریزش انتخاب می شود، سپس راف بر روی داپ که به میله فلزی یا چوبی یا پلاستیکی غیرقابل انعطاف با قطر و اندازه‌های مختلف است توسط موم مخصوص که ۹۰% آن گیاهی می باشد و یا چسب مخصوص متصل میشود. سپس طرح مورد نظر بر روی آن راف اجرا می گردد.
سوزن دوزی
شهرستان ممقان در ۴۲ کیلومتری جنوب غربی تبریز واقع شده و هنر سوزن دوزی به صورت بومی سالیان متمادی است که در آن جریان دارد و عمدتاً توسط زنان و دختران منطقه انجام می گیرد. عرق چین، رومیزی، زیرلیوانی، کوسن، جلیقه و... از جمله تولیدات سوزن دوزی این منطقه می باشد.
ویژگی خاص این نوع سوزن دوزی استفاده از طرحهای بسیار متنوع سنتی و هندسی و همچنین بکارگیری رنگهای شاد و درخشان همچون زرد، سبز، آبی فیروزه ای، نارنجی، بنفش، صورتی و... است که بواسطه جنس براق نخها (ابریشم مصنوعی)، درخشش دوچندانی به سوزن دوزی می بخشد.
معرق چوب
مصالح مورد نیاز آن عمدتاً شامل چوبهای رنگی، صدف، خاتم، عاج، استخوان و .... می باشد . ویژگی الحاقی بودن این هنر باعث شده تا بتوان آن را به روی زیرساختهای متنوعی اجرا نمود. امروزه اغلب برای اجرای تابلوهای معرق از شیوه زمینه رزین استفاده می نمایند ولی گاهی هم برای اجرای تابلوهای مرغوب تر، شیوه زمینه چوب به کارگرفته می شود.
گرچه تابلوهای ساخته شده به شیوه زمینه چوب ارزش فنی و هنری بالایی دارند ولی تابلوهای اجرا شده به شیوه زمینه رزین به دلیل تضاد رنگی خاصی که دارند از جلوه بیشتری برخوردارند و البته به لحاظ راحتی ساخت نسبت به تابلو زمینه چوب مشابه، قیمت پایین تری دارند.
معرق کاشی
در دوره سلجوقیان معرق کاری رونق گرفت و به سمت کمال رفت و هنرمندان و صنعتگران که همیشه به فکر نوآوری بودند، موفق شدند قطعات کاشی را تا حد ممکن کوچکتر کنند تا زیباترین اشکال را در رنگهای آرام و لطیف نمایش دهند و بهترین نوع معرق کاشی را در سطوح بناها جلوه نمایند. یکی از بهترین نمونه های کاشی کاری معرق در جهان، مسجد کبود تبریز می باشد.
گره چینی چوب
گره چینی چوب از جمله هنرهای زیبا و قدیمی کشورمان است که اجرای آن نیازمند وقت و مهارت زیادی می باشد. نوعی از گره چینی، گره چینی شیشه دار میباشد که کاربرد عمده آن در اروسی و درب و پنجره خانه های قدیمی می باشد و چوب و شیشه‌های مخصوص رنگی اصلی ترین اجراء تشکیل دهنده این نوع گره چینی می باشد.
منبت چوب
از آنجا که عموما بخش تزیینی منبت به صورت پیرایشی و غیرالحاقی است، بنابراین دارای دوام زیادی نیز هست و در صورتی که بر اثر عوامل آسیب زای خارجی صدمه نبیند به اندازه عمر چوبی که منبت بر روی آن اجرا شده دوام دارد.
گلیم بافی
در گذشته بافت گلیم بیشتر مصرف خانگی داشته و به ندرت برای فروش تولید می شد و ابعاد آن نیز بسته به دلخواه بافنده صورت می گرفته ولی ابعاد گلیم های این استان از نظر بافت و نقوش متنوع بوده و هر منطقه بافت و نقوش مخصوص به خود را دارا بوده است. بافت گلیم در شهرستانهای میانه، هشترود، و بخش خراجوی مراغه جریان دارد.
