کمبود آهن و کم‌خونی فقر آهن یکی از مهم‌ترین مشکلات تغذیه‌ای و بهداشت عمومی در جهان به شمار می‌رود. براساس برآورد سازمان جهانی بهداشت در حدود دو میلیارد نفر از مردم جهان به کم‌خونی فقر آهن دچارند.
مخصوصا کودکان زیر 5سال، نوجوانان (به خصوص دختران)، زنان سنین باروری (به‌ویژه زنان باردار و شیرده) از گروه‌های آسیب‌پذیر و در معرض خطر کم‌خونی فقر آهن هستند.
پیامدهای زیان‌بار کم‌خونی فقر آهن از جمله افزایش مرگ و میر مادران به هنگام زایمان، افزایش ابتلا به بیماری‌ها، کاهش ضریب هوشی و قدرت یادگیری، اختلال در رشد جسمی و نهایتاً کاهش توانمندی‌های ذهنی و جسمی، روند توسعه کشورها را به مخاطره می‌اندازد.
از این رو یکی از برنامه‌های مهم در بهبود تغذیه جوامع، آهنیاری گروه‌های در معرض خطر کم‌خونی فقر آهن است.سازمان جهانی بهداشت، به کارگیری ترکیبی از چهار استراتژی شامل آهنیاری، آموزش تغذیه، غنی‌سازی مواد غذایی و کنترل بیماری‌های عفونی و انگلی را توصیه کرده است.در کشور ما هم برنامه آهنیاری چند سالی است که آغاز شده و گسترش یافته است. مقاله زیر، در قالب چند پرسش و پاسخ، جزئیات این برنامه را مرور کرده است.
- برنامه آهنیاری باید برای کدام گروه‌های سنی اجرا شود؟
در تعیین اولویت برای آهنیاری، گروه‌های هدف با توجه به احتمال کمبود آهن و مزایای بهداشت عمومی ناشی از کنترل آن انتخاب می‌شوند. زنان باردار و شیرده و کودکان 6 تا 24 ماهه از هر دو جنبه دارای اولویت هستند و در صورتی که شیوع کم‌خونی بالا باشد (مثل کشور ما) آهنیاری در زنان سنین باروری، کودکان در سنین قبل از دبستان و دبستان و نوجوانان نیز توصیه شده است.
سازمان جهانی بهداشت با بررسی مطالعات انجام شده در کشورهای مختلف دنیا به آهنیاری روزانه در گروه‌های فوق تأکید کرده است، اما بسته به شرایط اقتصادی و فرهنگی، ممکن است آهنیاری هفته‌ای یک یا دو بار اجرا شود.
- در ایران برنامه آهن یاری گروه‌های در معرض خطر از چه زمانی اجرا شد؟
با توجه به برنامه WHO این طرح در مورد دختران دانش‌آموز دبیرستانی، در کشور ما نیز مورد مطالعه قرار گرفت. از جمله، در مطالعه انستیتو تحقیقات تغذیه در سال 1376، اثربخشی دوز هفتگی آهن در مدت 12 هفته بر کاهش شیوع کم‌خونی و کمبود آهن در دختران دانش‌آموز دبیرستانی در شهرستان زاهدان، رشت و اهواز بررسی شد.
بر این اساس، دفتر بهبود تغذیه جامعه در سال تحصیلی81-1380 اثربخشی دوز هفتگی آهن در دختران دبیرستانی با دو دوره 16 و 20 هفته را در منطقه ساوجبلاغ مطالعه کرد و نتایج این مطالعه نشان داد که با آهنیاری به مدت 16 هفته بهبود ذخایر آهن بدن دختران مطلوب‌تر است و تفاوت معنی‌داری از این نظر بین 16 و 20 هفته وجود ندارد. پس از آن مقرر شد مرحله به مرحله این طرح گسترش یابد.
- کدام ترکیبات دارویی برای برنامه آهنیاری توصیه می‌شود؟
ترکیبات سولفات فرو مانند سایر ترکیبات آهن از قابلیت جذب خوبی برخوردار است و در مقایسه با سایر مکمل‌ها ارزان‌تر و به صرفه‌تر است.
به همین دلیل، سازمان جهانی بهداشت سولفات فرو را به عنوان مکمل آهن مناسب برای برنامه‌های آهنیاری در سطح وسیع توصیه می‌کند. در کشور ما نیز به دلیل امکان تولید سولفات فرو در داخل کشور و ارزان‌تر بودن آن در مقایسه با فومارات فرو که تولید داخلی هم ندارد، مکمل یاری آهن با سولفات فرو توصیه شده است.
- میزان داروی مصرفی باید چقدر باشد؟
WHO دوز پیشگیری‌کننده کمبود آهن در نوجوانان و زنان سنین باروری و زنان باردار و شیرده را 60میلی‌گرم آهن المنتال توصیه کرده است. با توجه به اینکه قرص سولفات فرو تولیدی در داخل کشور حاوی 50 تا 55 میلی‌گرم آهن‌المنتال است، بنابراین می‌توان از قرص‌های تولیدی در داخل کشور در برنامه پیشگیری از کمبود آهن در گروه‌های سنی مذکور استفاده کرد.
البته سازمان جهانی بهداشت توصیه کرده است که مکمل‌های آهن به صورت ترکیب با اسید فولیک مصرف شود (قرص آهن با 60 میلی‌گرم آهن‌المنتال و 400 میکروگرم اسید فولیک و در صورتی که این نوع مکمل در دسترس نباشد، مکمل‌های حاوی 60 میلی‌گرم آهن و250 میکروگرم اسید فولیک برای زنان باردار و شیرده).
در کشور ما در حال حاضر قرص آهن بدون اسید فولیک تولید می‌شود و تا زمانی که این قرص‌ها به صورت ترکیب با اسید فولیک تولید شود، از قرص سولفات‌فرو موجود در کشور در برنامه‌های آهنیاری باید استفاده شود.
بدیهی است در صورتی که قرص آهن همراه با 250 یا400 میکروگرم اسید فولیک اهدایی یونیسف در دسترس باشد، استفاده از آنها بلامانع است. لازم به ذکر است که هر قطره سولفات‌فرو (قطره آهن که برای کودکان بالای 6 ماه مصرف می‌شود) در حدود 25/1 میلی‌گرم آهن المنتال دارد.
- برنامه آهنیاری در مادران باردار چگونه است؟
با توجه به اینکه دریافت روزانه 400 میکروگرم فولات در حوالی زمان لقاح، بروز نقص در لوله عصبی را به میزان قابل توجهی کاهش می‌دهد، شروع مکمل فولات سه ماه قبل از تصمیم به بارداری و یا به محض اطلاع از بارداری به میزان قابل توجهی خطر بروز نقص لوله عصبی در جنین را کاهش می‌دهد.
به همین دلیل بهتر است مکمل‌های آهن حاوی 400 میکروگرم اسید فولیک در برنامه‌های آهنیاری مصرف شود و اگر چنین مکمل‌هایی در دسترس نباشد، باید مکمل‌های موجود آهن همراه با مکمل اسید فولیک مصرف شود. البته قرص های اسید فولیک موجود در کشور حاوی یک میلی‌گرم اسید فولیک است و بنابراین روزانه نصف قرص اسید فولیک و یا یک قرص، یک روز در میان توصیه می‌شود.
زمان شروع قرص اسید فولیک، 3ماه قبل از تصمیم به بارداری و یا به محض اطلاع از بارداری تا هنگام زایمان است. در دوران بارداری علاوه بر اسیدفولیک، مصرف آهن هم توصیه می‌شود. زنان باردار از پایان ماه چهارم بارداری تا 3ماه پس از زایمان باید روزانه یک قرص سولفات فرو مصرف نمایند.
- برنامه آهنیاری در زنان در سنین باروری چگونه است؟
برای زنان سنین باروری نیز مصرف قرص آهن در روزهای معینی از هفته در حد توصیه ارائه می‌شود که احتمال فراموش کردن مصرف قرص کمتر شود. در مورد این گروه برنامه توزیع قرص آهن از طریق مراکز بهداشتی درمانی اجرا نمی‌شود، اما برنامه آهنیاری دختران دبیرستانی، 16 هفته در سال و هر هفته یک قرص آهن درحال اجراست.
لازم است بدانید، در صورتی که خانمی در سن باروری مصرف قرص آهن در روز تعیین شده را فراموش کرد بهتر است فردای آن روز قرص آهن را بخورد. لازم به یادآوری است که مصرف قرص آهن (سولفات‌فرو) به مقدار یک قرص در هفته در یک دوره 4 ماهه (16 هفته در سال) برای کلیه زنان در سنین باروری (15 تا 49 سال) توصیه می‌شود.
- برنامه آهنیاری برای نوزادان چگونه است؟
برای کودکان 6 تا 24 ماهه، اعم از شیر مادرخوار و شیرخشک‌خوار، تجویز قطره آهن به میزان روزانه 2میلی‌گرم به ازای کیلوگرم وزن بدن همزمان با شروع تغذیه تکمیلی توصیه می‌شود. براساس توصیه کمیته کشوری تغذیه کودکان و کمیته علمی آهن یاری، تجویز روزانه 15قطره آهن دوز پیشگیری مناسبی برای کودکان این گروه سنی است.
شروع قطره آهن قبل از 6ماهگی (بین 4 تا 6ماهگی) که از سوی برخی از متخصصین کودکان و خون مطرح شده است، در جلسه کمیته علمی مطرح و مورد تأیید قرار نگرفت. براساس نظریات کمیته علمی، شروع قطره آهن قبل از 6 ماهگی با توجه به این نکته که آهن رشد عوامل عفونی را تسریع می‌کند، درست نیست.
زیرا آسیب‌پذیری و موارد ابتلا به عفونت در کودکان را از قبل از 6 ماهگی افزایش می‌دهد و بدین ترتیب شانس وارد شدن کودکان در چرخه سوءتغذیه و عفونت در فاصله زمانی کوتاه‌تری بعد از تولد، افزایش می‌یابد. تأکید می شود برای کودکانی که رشد مطلوب دارند، قطره آهن از 6ماهگی (همزمان با شروع تغذیه تکمیلی) به مقدار 15قطره در روز تجویز شود. البته درمورد کودکانی که بین 4تا 6ماهگی دچار اختلال رشد هستند و تغذیه تکمیلی قبل از 6ماهگی آغاز می‌شود، همزمان با شروع آن، قطره آهن به میزان 15قطره در روز آغاز و تا 24ماهگی داده شود.
- در مورد کودکانی که با وزن کم (زیر 5/2 کیلوگرم) متولد می شوند، مکمل یاری به چه صورت است؟
برای این نوزادان اعم از شیر مادرخوار و شیر خشک خوار توصیه می‌شود روزانه حداقل 2 میلی‌گرم آهن المنتال به ازای کیلوگرم وزن بدن، هر زمان که وزن بدنشان به دو برابر وزن هنگام تولد رسید، داده شود و برای آنها با توجه به این که هر قطره حاوی 25/1 میلی‌گرم آهن المنتال است، تعداد قطره آهن مورد نیاز روزانه نوزاد باید محاسبه شود.
به عنوان مثال، نوزادی که با وزن 2 کیلوگرم به دنیا آمده است، هنگامی که وزنش به 4 کیلوگرم رسید باید آهن یاری به میزان (2میلی‌گرم ضرب در 2 کیلوگرم وزن= 4میلی‌گرم) آغاز شود و با توجه به این که هر قطره حدود 25/1 میلی‌گرم آهن المنتال دارد، در حدود 5 قطره آهن در روز برای این نوزاد توصیه می‌شود. لازم به ذکر است که برحسب شدت کم‌خونی نوزاد و براساس توصیه پزشک مقدار آهن تجویز شده می‌تواند بیشتر باشد.
- مناسب‌ترین زمان برای خوراندن قطره آهن به شیرخواران چه زمانی است؟
قطره آهن بین دو وعده شیر و با یک قاشق مرباخوری، قطره چکان و یا سرنگ به کودک داده شود. در مورد کودکان شیر مادرخوار، به این نکته توجه شود که لاکتوفرین موجود در شیر مادر، خود تسهیل کننده جذب آهن است. توجه کنید که برای جلوگیری از تیره شدن رنگ دندان‌ها، پس از دادن قطره آهن، مقداری آب به کودک داده و دندان‌ها را با یک پارچه تمیز پاک کنید.
- نحوه آهنیاری در کودکان 2 تا 6 و 7 تا 14 سال چگونه است؟
برای پیشگیری از کمبود آهن در کودکان 2 تا 6سال، هر هفته در حدود 30 قطره سولفات فرو را در یک قاشق مرباخوری ریخته و به کودک بدهید. می‌توان به جای قطره از شربت آهن استفاده کرد. در این صورت با قاشق 5/1میلی‌لیتری پیمانه موجود در شربت، به میزان 2قاشق شربت هفته‌ای یک‌بار (ترجیحاً در دو وعده) به مدت 3ماه در سال توصیه می‌شود.
برای کودکان 7 تا 14 سال دختر و پسر، یک قرص سولفات‌فرو در هفته در یک دوره 3 ماهه در سال توصیه می‌شود. بهترین زمان مصرف قرص آهن از شروع سال تحصیلی به مدت 3 ماه (12 هفته) است.
- آیا برنامه مکمل یاری خاصی برای دوران بلوغ وجود دارد؟
برای نوجوانان دختر (19- 14 سال) و نوجوانان پسر (19-15) در سنین بلوغ یک قرص سولفات فرو در هفته و در یک دوره 4 ماهه (16 هفته در سال) توصیه می‌شود. به علت جهش رشد نوجوانی در دختران و پسران نوجوان و همچنین شروع عادت ماهیانه در دختران نوجوان، این گروه سنی به سرعت در معرض خطر کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن قرار می‌گیرند و مصرف قرص آهن هفته‌ای یک بار برای پیشگیری از کمبود آهن در این گروه سنی ضروری است.
بهترین زمان شروع مصرف قرص آهن هفتگی در این گروه از شروع سال تحصیلی به مدت 4ماه (16هفته) است. مدت 16 هفته با اجرای یک طرح تحقیقاتی در منطقه ساوجبلاغ در استان تهران بر روی دختران دانش‌آموز دبیرستانی به عنوان دوره مناسب آهنیاری که بهبود ذخایر آهن بدن را به دنبال داشت، تعیین شد.
- بهترین زمان تجویز قرص آهن در کودکان و نوجوانان چه زمانی است؟
بهترین زمان تجویز قرص آهن در کودکان و نوجوانان (دانش‌آموزان، مقطع ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان) ابتدای سال تحصیلی است. می‌توان به دانش‌آموزان توصیه کرد که یک روز مشخص و ثابت را در هفته برای مصرف قرص آهن در نظر بگیرند.
در حال حاضر فقط دختران دانش‌آموز دبیرستانی از طریق مراکز بهداشت استان تحت پوشش برنامه آهن یاری قرار دارند و قرص آهن به‌طور رایگان در مدارس توزیع می‌شود. برای سایر گروه‌ها آهنیاری در حد توصیه به والدین و دانش‌آموزان بوده و برنامه توزیع آهن در مدارس ابتدایی و راهنمایی اجرا نمی‌شود.
- آیا مواد غذایی مصرفی روزانه، تاثیری در افزایش یا کاهش جذب آهن دارند؟
مصرف چای، قهوه، کاکائو و همچنین شیر، پنیر و به‌طور کلی ترکیبات کلسیم‌دار همراه با قرص آهن جذب آن را مختل می‌کند. بنابراین حداقل یک ساعت قبل و 2 ساعت پس از مصرف مکمل آهن، از خوردن مواد فوق‌الذکر که جذب آهن مکمل را کاهش می‌دهد خودداری شود.
البته مصرف ماست به علت داشتن اسید لاکتیک که خود، افزایش دهنده جذب آهن است بلامانع است. همچنین ،خوردن آب میوه و یا میوه به خصوص مرکبات همراه با مکمل آهن به دلیل داشتن ویتامین C جذب آن را افزایش می‌دهد.
- برخی افراد، پس از مصرف قرص های آهن دچار تهوع و دل پیچه می‌شوند. برای پیشگیری از این موضوع چه باید کرد؟
در صورت بروز اختلال گوارشی (درد معده، تهوع، اسهال و یا یبوست) که البته در درصد کمی از افراد ایجاد می‌شود، قرص آهن بعد از غذا مصرف شود. به‌طور کلی مصرف قرص آهن با معده خالی به این دلیل که اختلالات گوارشی را تشدید می‌کند توصیه نمی‌شود. البته با مصرف مکمل آهن، مدفوع تیره رنگ می‌شود. این موضوع طبیعی بوده و جای نگرانی نیست.
