در ساخت لعاب این سفالینه که از گونه‌های نفیس و بسیار با ارزش در میان ظروف سفالین دوره اسلامی است، از تکنیک خاصی استفاده می‌شود. دست‌یابی به این تکنیک آنقدر سخت است که گاه هنرمندان و صنعتگران عدم توفیق خود را به نایافتنی بودن و غیرقابل پیش‌بینی بودن آن نسبت می‌دهند.
اگر دانش بدست آوردن زرین‌فام را ندانید امروز هم دست یافتن به آن کار چندان راحتی نیست.بهزاد اژدری از معدود سفالگرانی است که زرین‌فام را به خوبی می‌شناسد و در باره‌اش تحقیقات نتیجه‌داری کرده است و می‌توان گفت اولین کسی است که آن را آموزش داده است.
او فارغ‌التحصیل رشته بیولوژی سلولی و ملکولی از دانشگاه تهران است. از سال 72 فعالیتش را در زمینه هنر سفالگری آغاز کرده و در سالهای 73،75،77 و 80 برنده دوسالانه سرامیک شده است. او همچنین برنده طراحی سرامیک دیزاین ایتالیا است و امسال در 36 سالگی در دوسالانه سفال و سرامیک از او به عنوان پیشکسوت تجلیل شده است.
- آنطور که می‌گویند شما جزو معدود افرادی هستید که به راحتی زرین‌فام بدست می‌آورید.
وقتی شروع به کار کردم اطلاعات علمی کمی در باره زرین‌فام داشتم. بعد از ده روز مطالعه و آزمایش موفق، به زرین‌فام ایده‌آل دست پیدا کردم. خیلی‌ها هستند که سالها کار می‌کنند اما هنوز نمی‌توانند زرین‌فام ایده‌آل بدست بیاورند.
من به راحتی این کار را می‌کنم چون به اصول و پایه کار که یک بحث کاملا علمی است اشراف دارم. یعنی اول علم بعد تجربه؛ موقعی ثمر می‌دهد که شما اطلاعات پایه و علمی تشکیل زرین‌فام را بدانید؛ در غیر این صورت چیزی جز تلاش‌های بی‌ثمر و در نهایت پناه بردن به خرافه عایدتان نمی‌شود.
شاید یکی از دلایلی که من زودتر به زرین‌فام رسیدم همین تحصیل در یک رشته علمی باشد. به نظرم اشتباه است که زرین‌فام در دانشکده‌های هنری، صنایع‌دستی یا سازمان میراث فرهنگی که معمولا با فاکتورهای معنوی و نرم‌افزاری هنر سر و کار دارند تدریس می‌شود. تحقیق در این زمینه مربوط به دانشکده‌های فنی و علوم پایه است.
- تاریخ تولد زرین‌فام مربوط به کدام دوره است؟
در این مورد چندین روایت وجود دارد، یک روایت این است که چون بعد از سلام استفاده از ظروف طلایی برای خوردن حرام بوده، سفالگران تصمیم می‌گیرند ظرفی بسازند که اگر چه در ساخت آن طلا به کار نرفته اما جای طلایی و فلزی دارد، همین فکر منجر به ساخت زرین‌فام شد.
البته به نظرم در آن زمان علم و تکنولوژی آنقدر پیشرفته نبوده که افراد بتوانند برای چنین هدفی برنامه‌ریزی کنند و احتمالا طی تصادفاتی به زرین‌فام دست پیدا کردند. چون در گذشته اغلب تصادفها باعث کشف پدیده‌ها می‌شد و بعد روی آن کشف آزمایش‌هایی انجام می‌گرفت و برایش برنامه‌ریزی می‌کردند. امروز ما هدف را مشخص می‌کنیم و براساس آن برنامه‌ریزی می‌کنیم چون مواد را می‌شناسیم.
- گفتید افراد گاه در به دست آوردن زرین‌فام به خرافه پناه می‌بردند، اصلا چرا این سفالینه اینقدر مهم است؟
اولاً زرین‌فام منفعت مالی و اقتصادی داشته به همین دلیل معدود افرادی که این دانش را در اختیار داشتند آن را در محدوده خانواده خود نگه می‌‌داشتند؛ چون با لو رفتن این دانش در واقع سهم آنها از سود آن کم می‌شد.
در نتیجه این فن به صورت راز در این خانواده‌ها می‌ماند و افرادی که در بدست آوردن زرین‌فام ناکام می‌ماندند مدعی می‌شدند که دست یافتن به این نوع سفالینه‌کاری رمزآلود و مرموز است. خیلی‌ها هنوز هم وقتی با چند بار تلاش برای بدست آوردن زرین‌فام، شکست می‌خورند به خرافه پناه می‌برند و دست یافتن به آن را خارج از کنترل عملی بشر می‌دانند.
- مراحل تهیه یا ساخت زرین‌فام چیست؟
اصول تهیه زرین‌فام در همه جای دنیا یکی است؛ البته ممکن است ترکیب مواد تغییر کند تا رنگهای جدید به دست بیاید، اما اساساً زرین‌فام یعنی نشاندن لایه‌ای از اتم‌های فلزی بر روی لعابی که قبل از پخته شدن تحت شرایط احیا، یعنی اکسیدهای فلزی مس و نقره (اکسیدها، نیترات‌ها، کلریدها، کربنات‌ها، سولفات‌ها، سولفیدها و...) بسته به نوع زرین‌فام (رنگ و درخشش) با یک واسطه گلی مثل سیلیس یا اُخرا مخلوط می‌کنیم و بعد از رقیق کردن آن با سرکه، با مایع بدست آمده روی لعابی که سفال آن از قبل پخته شده شروع به نقاشی کردن، اسپری کردن و... می‌کنیم.
بعد آن را حرارت می‌دهیم تا جایی که لعاب زیری شروع به نرم شدن کند. بعد در کوره دود ایجاد می‌کنیم که به آن احیا کردن می‌گویند. این کار باعث می‌شود، اکسیژن از اکسید فلزات مس و نقره جدا شود و فلز خالص بر روی سطح لعاب بر جای بماند. بعد از سرد شدن کوره لایه گلی را پاک می‌کنیم و ظرف را پولیش می‌زنیم و تمیز می‌کنیم.
با این کار می‌بینیم یک لایه خالص از فلز نقره و مس که درخشش طلایی یا جلای فلزی دارد بر روی لعاب بر جای مانده است. اگر این لایه از ضخامتی کمتر باشد پدیده قوس و قزح اتفاق می‌افتد و سطح لعاب حالت رنگین کمانی پیدا می‌کند. این مراحل اساس تکنیک زرین‌فام است.
- زرین‌فام چقدر هنر و چقدر تکنیک است؟
زرین‌فام مثل هر تکنیک دیگری فقط تکنیک است. شما می‌توانید آن را به تمام کسانی که هنرمند نیستند آموزش دهید مثل ساخت رنگ روغن یا هر چیز دیگری. زرین‌فام در واقع ابزاری است در دست هنرمند.
اما اینکه اثر هنری با آن‌چه ارتباطی دارد یا هنرمند چه استفاده‌ای می‌تواند از آن بکند به خلاقیت هنرمند بستگی دارد. مثل هر ابزار دیگری که یک هنرمند می‌تواند از آن استفاده خوب یا بد بکند، زرین‌فام هم یک تکنیک است که اگر هنرمند نسبت به لعاب، حرارت، شرایط کوره و... آگاهی داشته باشد می‌تواند از آن به بهترین شکل استفاده کند.
