تئاتر در سال‌های پس از انقلاب

 این رشد روزافزون اگر چه مرهون حمایت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سایر سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی هنری است، اما نباید تلاش هنرمندان دیگر عرصه‌ها و به ویژه استعداد و خلاقیت نسل جدید پس از انقلاب را در عرصه فرهنگ و هنر از یاد برد که اغلب- به ویژه در سینما- با بالندگی و پویایی همراه بوده است.

برای بررسی دقیق تئاتر انقلاب اسلامی از آغاز تا امروز باید به همه منابع و مآخذ تئاتری کشور مراجعه کرد تا بتوان کارنامه دقیق و روشنی از بیست‌و‌هفت سال فعالیت تئاتری ارائه داد تا با بررسی کاستی‌ها و بهره‌گیری از توانایی‌ها، هنر تئاتر کشور را نه تنها در ایران که در صحنه‌های جهانی اعتلا و اعتبار بخشید.

آغازی دیگر

در سالهای نخست انقلاب اسلامی، تئاتر نیز همچون دیگر فعالیت‌های هنری به خاطر شرایط سیاسی اجتماعی آن روزها دچار تغییرات شد و به دلیل عدم برنامه‌های مشخص با رکود همراه بود.

در این سالها هنرمندان حرفه‌ای تئاتر یا راهی سینما و تلویزیون شدند یا این کار را به کلی کنار گذاشتند. چند نفر نیز تن به مهاجرت دادند. با این همه در سال 58 در مجموع 23نمایش در تهران به صحنه رفت. در سال بعد نیز 19 نمایش و در سال 60 نیز تنها 16 نمایش در تالارهای تهران به اجرا در آمد.

از سال 61 با روی کار آمدن مسئولان جدید و سیاستگذاری‌های مرکز هنرهای نمایشی تولیدات تئاتری رو به افزایش گذاشت و با برگزاری جشنواره‌های مختلف تئاتری آمار تولیدات بالا رفت.

جشنواره سراسری تئاتر فجر که در این سال نخستین دوره فعالیت خود را آغاز کرد، در طول بیست‌و‌پنج دوره برگزاری هم اکنون نه‌تنها به عنوان مهم‌ترین رویداد نمایشی ایران در سال‌های پس از انقلاب که اصلی‌ترین معیار برای ارزیابی تئاتر ایران به شمار می‌آید.

جشنواره تئاتر فجر در 5 سال نخست بیشتر به اجرای نمایش‌هایی با مضامین انقلاب و جنگ و بازتاب مسائل اجتماعی آن روزها محدود بود، اما در سالهای بعد به‌تدریج موضوعات دیگری نیز وارد نمایشنامه‌ها شد و تئاتر کودک، تئاتر خیابانی و نمایش‌های سنتی و بومی نیز در صحنه‌ها به اجرا در آمد.

دوران طلایی تئاتر

سال 68 را می‌توان سال شکوفایی تئاتر ایران در سالهای پس از انقلاب به شمار آورد. در این سال 68نمایش در تهران به صحنه رفت. هشتمین جشنواره سراسری تئاتر فجر از 12 تا 22 بهمن با اجرای 24 نمایش در تهران برگزار شد.

برگزاری جشنواره‌های استانی و منطقه‌ای و راهیابی آثار برتر به جشنواره جهت قوی و غنی‌تر ساختن آن، برگزاری نشست‌های شبانه با حضور اساتید و کارشناسان تئاتر، بررسی تئاتر ایران و جهان با مشارکت و حضور کشورهایی چون رومانی، آلمان، سوریه، پاکستان و لبنان و نمایش 18اقتباس سینمایی از آثار تئاتری در مجتمع دانشگاهی هنر از دیگر فعالیت‌های پربار این سال بود.

در سال 68 همچنین نخستین دوره جشنواره تئاتر سنتی آیینی از پنجم تا دوازدهم فروردین ماه با اجرای 11نمایش از تهران و شهرستان‌ها به اجرا در آمد که از میان آنها 3 نمایش از تهران و بقیه متعلق به شهرستان‌ها بود.

علاوه بر این جشنواره‌، مرکز هنرهای نمایشی از این سال به بعد جشنواره تئاتر عروسکی را راه‌اندازی کرد که نخستین دوره آن از اول تا هفتم مرداد ماه در تهران برگزار شد. در این دوره 19نمایش به صحنه رفت که 15 نمایش از ایران و 4نمایش متعلق به کشورهای خارجی بود.

نخستین جشنواره تئاتر عروسکی 13هزار تماشاگر مشتاق را به خود جذب کرد. برگزاری جشنواره تئاتر فجر به شکل بین‌المللی و حضور کارگردانان و صاحب‌نظرانی چون ژان کلود کاریر، آلن گرومبک، روبرتو چولی و گروه‌های سرشناس تئاتر جهان در جشنواره‌های تئاتر تهران حاصل سیاستگذاری این سالها و تلاش هنرمندان این دوره تئاتری است که به دوران طلایی تئاتر شهرت یافته است.

سال رکود

در سال 1373 در تالارهای نمایشی تهران تنها 15 نمایش به صحنه رفت. با اجرای این تعداد نمایش در کلانشهر تهران در می‌یابیم که تئاتر در این سال دچار رکود شدیدی شده و تولیدات تئاتری  به حداقل رسیده است. اما به‌رغم این رکود، سیزدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با اجرای 60 نمایش از 12 تا 20 اسفند ماه 73 در تهران برگزار شد. از این دوره گروه‌های تئاتر خیابانی به جشنواره پیوستند.

در بخش جداگانه‌ای نمایش‌های خیابانی به اجرا در آمدند. در این دوره 9 نمایش در بخش خیابانی، 28نمایش در بخش مسابقه، 20 نمایش در بخش جشنواره جشنواره‌ها و 11نمایش در بخش جنبی به اجرا در آمد. از این میان 25نمایش متعلق به تهران و بقیه نمایش از شهرستان‌ها در جشنواره حضور داشتند.

در این سال ششمین دوره جشنواره تئاتر سنتی- آیینی نیز آذر ماه و پنجمین جشنواره بین‌المللی تئاتر عروسکی نیز در شهریور ماه در تهران برگزار شد. در این دوره از جشنواره عروسکی 6گروه خارجی و 26 گروه نمایش عروسکی از ایران شرکت کردند و 29هزار تماشاگر نیز از نمایش‌های این دوره دیدن کردند.

اگر چه جشنواره تئاتر فجر در طول بیست و پنج دوره برگزاری تئاتر، چراغ ایران را روشن و پررونق نگه داشته و هر سال نیز هم‌اندیشی و همدلی هنرمندان بر تنوع و گوناگونی برنامه‌های آن می‌افزاید، اما توجه بیش از حد گروه‌های شرکت‌کننده در جشنواره به شیوه‌های اجرایی و نبود دقت کافی به اصول و فنون نمایشنامه‌نویسی، کم‌ارزش دانستن نقش و اهمیت متن در اجرا و تلاش اندک برای کسب تجربه‌های جدید در نگارش متون نمایشی موجب شد بیشتر آثار ارائه شده ضعیف و سست جلوه کند و قادر به ارتباط و انتقال اندیشه خود به مخاطب نباشد و به همین دلیل است که داوران جشنواره در اغلب دوره‌ها از جمله جشنواره‌ ششم، هفتم، نهم، سیزدهم، پانزدهم و ... هیچ اثری را شایسته دریافت جایزه اول ندانستند.

افزایش سالن‌ها

در سالهای پس از انقلاب هر چند با رشد کمی تعداد نمایش‌ها و جشنواره‌های تئاتری کشور روبه‌رو می‌شویم، رشد نسبی تالارهای تئاتر را می‌بینیم. براساس تحقیقات انجام شده در طول ‌سالهای 61 تا 70،  بیست‌و‌دو تالار، از سال‌های 71 تا 79، نوزده تالار و از سال 76 به بعد سی‌و‌پنج تالار در تهران و شهرستان‌ها ساخته شده است.

 در مجموع در سراسر کشور 116 تالار تئاتر از پیش از انقلاب تا پس از انقلاب موجود است که از این میان 9 تماشاخانه، 22سالن سینما تئاتر و 20مجتمع تئاتری و 29مجتمع فرهنگی هنری است، به همین میزان تعداد مؤسسات تئاتری نیز افزایش یافته است.

از سال61 تا 70، سیزده مؤسسه تئاتری در تهران و شهرستان‌ها تأسیس شده که از این میان 5مؤسسه تئاتری متعلق به تهران است و 35مؤسسه تئاتری نیز به شهرستان‌ها تعلق دارد. بر همین اساس 5/65 درصد تالارهای تئاتر از سال 61 به بعد شروع به کار کرده‌اند که 78 درصد آنها فعال مستمر و 5/20 درصد فعال غیرمستمر و 2 درصد آنها نیز غیرفعال هستند.

سالن‌های جدید نمایشی

برای رفع مشکل کمبود صندلی و سالن نمایش در تهران، امسال همزمان با برگزاری بیست و پنجمین جشنواره بین‌المللی تئاتر شهر مراسم احداث تئاتر شهر 2 از سوی شهرداری تهران برگزار شد.

در این مراسم اعلام شد 15 سالن نمایشی جدید نیز تا پایان سال در تهران افتتاح خواهد شد. با افتتاح این سالن‌ها و فعالیت تئاترشهر دوم، یکی از مشکلات اساسی تئاتر ایران برطرف خواهد شد و هنرمندانی که مدت‌ها در انتظار نوبت برای اجرای آثارشان بودند اکنون مجالی بیشتر برای حضور در صحنه خواهند یافت.

هنرمندان تئاتر در طول سال‌های پس از انقلاب علی‌رغم همه کمبودها و در هر شرایطی کوشیده‌اند چراغ تئاتر را روشن نگه‌دارند و به ویژه در سال‌های اخیر با خلق آثاری ارزشمند، نه تنها در صحنه‌های داخلی که در فراسوی مرزها نیز درخشیده‌اند.